Tímarit Máls og menningar - 01.09.1967, Síða 22

Tímarit Máls og menningar
á afturhaldstímum, að vissu leyti
uppreisn gegn kapítalisma, að öðru
leyti með einkennum hans, hefur
síðan innan þessa hugmyndaheims
oft vakið róttækar öldur, bylt sér í
ýmsum myndum, eftir þunga og sókn
verklýðshreyfingarinnar, og eftir að
sósíalisminn kom til sögu riðluðust
fylkingar, svo að fylgjendur módern-
isma, tam. þeir sem í upphafi fylgdu
expressionisma eða surrealisma,
gengu í gagnstæðar áttir í hinum
hörðu stéttaátökum milli styrjald-
anna. I hvert sinn er það þjóðfélags-
þróunin í löndunum sem sker úr um
afstöðu skáldanna þegar mest reynir
á. I stríðslok reis existentialisminn
hæst um skeið. Hann sprettur í
Frakklandi upp úr aðstæðum þar í
landi, framar öllu vonbrigðum þeirra
sem staðið höfðu í frelsisbaráttu
gegn fasismanum og bjuggust eftir
sigurinn við nýjum heimi, en sáu allt
falla aftur í fornar skorður, hið borg-
aralega þjóðfélagskerfi hagræða sér
að nýju, eins og ekkert hefði breytzt,
það hæri enga sök og enginn skuggi
hefði á það fallið. Með sinn hrenn-
andi frelsiskyndil stóð einstaklingur-
inn eftir einmana á berri klöpp, von-
svikinn og furðu lostinn. Þegar ver-
öld hans var hrunin, og hann skreið
út úr rústunum, var hann sjálfur,
einstaklingurinn, hið eina bjarg til að
byggja tilveruna á. Og existentialism-
inn varð hugmyndavefurinn nýi.
Frelsinu sem menn höfðu samsamað
veruleik sínum (réalité humaine),
lífi sínu og meðvitund á ákveðnu
skeiði sögunnar, í baráttu við fasism-
ann, skyldi bjargað frá nýju þræl-
dómshúsi með því að festa það upp
á hvelfingu háspekinnar, bjargað að
gamalkunnri leið trúarbragða og
idealisma vfir í aðra veröld, svo að
existentialisminn sem ætlaði að reisa
borg sína á veruleik einstaklingsins
varð sjálfur hluti þeirrar ídeólógíu
sem hann deildi á, og róttækni hans
því einskis nýt, er hann ber blákalt
fram undir öllum skilyrðum valfrelsi
mannsins, eins í fangelsi með dauða-
dóm yfir sér, og getur slík kenning,
svo trúfræðileg sem hún er, ekki
leitt til annars en réttlætmgar á hvaða
þjóðfélagsaðstæðum sem er, einnig
þeim fasisma sem barizt hafði verið
móti, og kemst þannig í mótsögn við
sjálfa sig. í öðru lagi eru þau von-
svik, sú fjarstæða, sem í því er fólg-
in að nýr heimur þj óðfélagslegs frels-
is skyldi ekki rísa í Vesturevrópu eft-
ir fall fasismans, ekki skoðuð í sögu-
legu ljósi, ekki rakin til þjóðfélags-
legra aðstæðna, heldur yfirfærð á
sjálfa tilveruna og þar með alhæfð,
svo að grundvallaratriði existential-
ismans verður staðhæfing um algert
tilgangsleysi og eilífa misheppnan
(échec) mannlegrar baráttu. Goð-
sögnin um Sisýfos, sem guðirnir refs-
uðu með því vonlausa verki að velta
bjargi, sem stöðugt hrapaði til baka,
upp fjallshlíð verður í útfærslu Cam-
116