Tímarit Máls og menningar - 01.12.1971, Qupperneq 108

Tímarit Máls og menningar
söguritara þýzkrar heimspeki. Hins vegar láta sömu sagnfræðingar þess jafn-
an getið að áþekkur og þó sýnu hvassari dómur Schopenhauers um Hegel
muni hafa stafað af öfund Schopenhauers yfir hylli Hegels. Svo dauð er saga
hinna lifandi hugmynda.24
III
Hauskúpan og heimsandinn
Sá er einn frasi Jóhanns Páls að hin hefðbundna þýzka heimspeki sé grund-
völlur allrar gagnrýni „vísindatrúar“ sem hann kallar svo (JPÁ 170). Því
þykir mér hyggilegt að freista nú nokkurrar áréttingar þess sem ráða má af
Tilraun um manninn um viðhorf þýzkra heimspekinga á öndverðri 19du öld
við vísindalegri hugsun og mannlegri trú á gildi þeirrar hugsunar með öll-
um hennar annmörkum. En í kveri mínu lét ég mér nægja að nefna eitt dæmi
þessara viðhorfa úr ritum Hegels: upphaf þeirrar skilgreiningar hans á raf-
magni sem lesa má í Náttúruspeki hans (ÞG 50—51), en svo vill til að mjög
einföld mynd áþekkrar raffræði gengur aftur ljósum logum enn í dag í rit-
um ýmissa þráttarhyggjumanna.
Nú lætur Jóhann Páll að því liggja að slík meðferð á heimspeki Hegels
sé í hæsta máta ósanngjöm: það sé „létt verk og löðurmannlegt að tíunda
þau atriði liennar, sem nútímamönnum hljóta að virðast fáránleg“ (JPÁ
172). Þar með virðist hann vilja líta firrur Hegels um náttúrufræðileg efni
og kannski ýmis önnur svipuðum augum og við lítum fósturfræði Aristótel-
esar. Þetta séu að vísu úrelt fræði frá okkar sjónarmiði og þess vegna bros-
leg, en á dögum iðkenda sinna hafi þau verið góð og gild. Og Jóhann Páll
væri ekki einn um að afsaka Hegel með þessum hætti. Eins fer til að mynda
J. B. Baillie að þar sem hann stendur frammi fyrir daðri Hegels með hálfum
huga við lyndislestur og kúpufræði í Fyrirbœrafrœði andans: hvort tveggja
hafi notið næsta almennrar hylli upplýstra manna á hans dögum.25
Hegel á sér enga slíka afsökun. Staða hans í vísindasögunni er ekki sam-
bærileg við stöðu Aristótelesar í sögu líffræðinnar og tæplega við stöðu Bell-
arminos kardínála í sögu eðlisfræðinnar. Það væri heldur að hún minnti á
hina sem skipuð er Jósef Stalín í sögu jafnt rússneskrar málfræði sem al-
mennrar líffræði eða þeim sporgenglum hans sem hneppt hafa Médvédév á
geðveikrahæli. En sleppum því. Fram kemur í Náttúruspeki Hegels að hann
hefur lesið ókjör af vísindaritum samtíma síns. Ef lestur skyldi kalla því að
hitt kemur jafn ljóslega fram að hann hefur ekki haft snefil af skilningi á
298