Tímarit Máls og menningar - 01.07.1976, Blaðsíða 9

Kreppan og valdið
og auSveldur hlutur, áreynslulaust afrek. Það var fyrir þessar sakir að ég
setti í upphafi máls míns 1. desember 1918 skör hærra en 17. júní 1944.
Barátta Islendinga fyrir sjálfstæði, er lauk um smnd farsællega 1918
var ein grein á meiði þjóðfrelsishreyfingar sem barst víða um Evrópu á
19. öld. Svo sem nafnið greinir var hreyfingin þjóðerniskennd og frjáls-
lynd í senn, fól í sér þjóðarsjálfstæði og mannréttindi einstaklingsins. A
Islandi var þessi hreyfing með dálítið sérstæðu sniði, svo sem margt ann-
að í íslenzkri sögu. Þjóðfrelsishreyfing Evrópu var nátengd sókn borgara-
stéttar, sem seildist til meiri valda og áhrifa í þjóðfélagi, sem lotið hafði
stjórn einvaldra þjóðhöfðingja, aðalborinna landsdrottna og þjálfaðra emb-
ættismanna af tignum og ótignum toga. En hvar var að finna innlenda
íslenzka borgarastétt? Hún var hreinlega ekki til. Ef brugðið er smásjá á
þjóðfélagsgerð íslands á 19- öld þá má að vísu greina einstaka borgara,
en svo fáliðaða að ekki er hægt að kalla þá stétt, þessutan voru þeir svo til
allir danskir og sama máli gegndi um verzlunarþjónana. Ef fylgt er stétta-
skiptingu manntalanna frá upphafi 19. aldar fram á síðusta áramgi hennar
þá eru Islendingar sennilega ómengaðasta sveitamannaþjóð í allri Evrópu.
Innan þessarar þjóðar er vinnumannastéttin fjölmennust, og svo sem að
líkum læmr veit sagnfræði okkar minnst um hana. Samkvæmt fornum ís-
lenzkum lögum, jafngömlum Jónsbók, skyldi hver maður sem ekki átti bú
vista sig sem vinnuhjú hjá bændum, venjulega í ársvist frá fardögum til
fardaga. En inn í þetta lagsniðna þjóðfélag bænda og vinnuhjúa hafði
smokrað sér stétt frjálsra vinnandi manna — lausamennirnir, frjálsir
vinnandi menn, er flökkuðu um landið og buðu vinnu sína, en vom ekki
vistarskyld hjú. Þessir lausamenn voru hundeltir um aldir af stórbændum
og valdsmönnum landsins, unz stéttin var bönnuð með lögum undir lok
18. aldar. En hún lifði á laun alla 19. öld og var refsingin við lausa-
mennskubrotinu hvorki meira né minna en húðlát. Slík var stéttaskiptingin
á Islandi á þeirri öld, sem kennd er við þjóðarvakningu, öld Baldvins Ein-
arssonar, Fjölnismanna og Jóns Sigurðssonar.
Það er engin furða þótt spurt sé: hvernig mátti vekja þjóðfrelsishreyf-
ingu í evrópskum skilningi í svo járnbentu bænda- og sveitamanna-þjóð-
félagi, sem átti sér enga borgarastétt? Auk þess var ekki því að heilsa að
íslenzkir bændur byggju í þorpum að hætti evrópskra stéttarbræðra sinna,
tamdir við forna samvinnu á akri, engi og í skógi. A Islandi hokraði hver
maður út af fyrir sig í strjálbýlinu. Það hlaut að verða æði torvelt að skipu-
leggja þessa þjóð til baráttu að sameiginlegu pólitísku markmiði. Og hvert
103