Tímarit Máls og menningar - 01.07.1976, Síða 88

Tímarit Máls og menningar
léttari og húsakynni og annar aðbúnaður fólks var tekinn að breytast.
Þrátt fyrir þessar framfarir var efnahagurinn enn mjög ótraustur, strit bónd-
ans hafði ekki minnkað nema síður væri og heimskreppan sagði óþyrmi-
lega til sín. Við sjávarsíðuna var á þessum árum að mótast það kapítalíska
samfélag sem við lifum í í dag. Ráðandi öfl voru útgerðar- og verslunar-
auðvald sem smám saman voru að draga til sín vinnuafl úr sveitunum.
Þetta vinnuafl myndaði svo hina nýju öreigastétt, verkalýðinn sem verður
enn harðar fyrir barðinu á kreppu og hagsveiflum og í kaupstaðnum blöstu
þá þegar við naktar andstæður stéttasamfélagsins. En vísirinn að bæjar-
samfélagi á mölinni átti sér enga sérstaka menningu. Eins og þessi stutta
lýsing samfélagsins sýnir hlaut það að vera sú alþýðumenning sem lifði
í sveitunum sem var ríkjandi menning samfélagsins.
I verkum Olafs Jóhanns Sigurðssonar má lesa sögu íslensks samfélags
allt frá síðustu aldamótum (Fjallið og draumurinn) og fram til okkar
daga. Sú þjóðfélagslýsing er býsna margslungin og heildstæð þegar vel er
lesið, en gegnum hana liggur eins og rauður þráður saga um þau siðferðis-
legu gildi sem mannfólkið miðar líf sitt við og átök þeirra. Þetta þýðir
þó ekki að sögupersónur hans hafi það helst fyrir stafni að sitja við hróka-
ræður um lífsskoðanir sínar heldur gegnsýra hin siðferðislegu gildi sög-
urnar sem undirrót athafna, orða og æðis.
Ef stiklað er á stóru gegnum þá sögu íslensks mannlífs sem Olafur Jó-
hann segir í verkum sínum er eðlilegt að staldra við í þremur áföngum:
í fyrsta lagi við Fjallið og drauminn og Vorkalda jörð þar sem lýst er sam-
félagi sveitanna áður en breytinga tekur þar að gæta að nokkru ráði
(þeirra gætir a. m. k. ekki í lífi fátæklinga); í öðru lagi við Gangvirkið,
sögu sem bregður upp skýrri mynd af þeim félagslega jarðvegi sem fyrir
er þegar hernámið dynur yfir (sagan endar einmitt á þeim örlagamorgni
þegar breskt hernámslið gengur á land í Reykjavík); og svo í þriðja lagi
við Hreiðrið, nýjustu sögu Olafs Jóhanns sem gerist í Reykjavík síðustu
ára. Þetta val þarf í sjálfu sér ekki að helgast af því að í þessum verkum
hafi listræn fágun hans og fullkomnun náð hæst, það gerist sjaldan í
þeim verkum sem stór eru í sniðum, heldur fremur af því að hið breiða
form raunsærrar skáldsögu gefur rithöfundinum kost á að láta stef sín
hljóma í öllum tilbrigðum þeirra, ef ég má grípa til líkingamáls, að sýna
í fjölbreytilegum myndum átök þeirra afla sem stjórna mannlífinu við
ákveðnar sögulegar aðstæður.
182