Tímarit Máls og menningar - 01.07.1976, Síða 89

Ólafur Jóbann Sigurðsson
Að lokum mun ég svo víkja að ljóðum Olafs Jóhanns og samhenginu
milli þeirra og sagnagerðar hans.
Það er sannarlega engin glansmynd af íslensku samfélagi sem brugðið
er upp í sagnabálkinum um Herdísi Hermannsdóttur, Fjallinu og draumn-
um og Vorkaldri jörð. Þar blasir við ranglát þjóðfélagsskipan sem gerir
efnamönnum kleift að draga til sín arðinn af striti fátæklinga, fátæklinga
sem búa við sífellda auðmýkingu af hálfu yfirvalda, kaupmanns og land-
eiganda, hafa naumlega í sig og á með látlausu striti og eiga sér litla von
um réttingu mála sinna og betra líf. Samt lifa draumar um skáldskap og
fegurð í brjósti þessa fólks, en því fegurri sem draumarnir eru og tilfinn-
ingarnar heitari er hættan meiri á að vonbrigðin annaðhvort brjáli veru-
leikaskynið eða leiði menn til sjálfstortímingar. Og þótt sumir hafi næga
hörku til að standast þetta líf sleppur enginn frá því ómerktur. Þannig
hugsar Herdís Hermannsdóttir undir samtali við gamlan nágranna:
Hvernig mundi hann hafa orðið, svipur hans, innræti hans, málfar hans og
raddblær, ef hann hefði ekki búið eins og útlagi undir hrikalegustu hömrum fjalls-
ins og fært hreppstjóranum fórnir áratugum saman, svo að hann mætti basla áfram
á hrjóstrugri kotjörð? Hvernig mundi hann hafa orðið, ef hann hefði ekki verið
dæmdur til að þola böl fátæktarinnar frá blautu barnsbeini, harðrétti hennar og
linnulausan þrældóm, sparnað hennar og smámunasemi, auðmýkt hennar og niður-
lægingu, vonbrigði hennar og sínagandi kvíða, ömurlegt tilbreytingarleysi hennar,
arg og þras? Hvernig mundu aðrir hafa orðið, ef fátæktin, þessi þrönga dýflissa
með ósýnilega veggi, hefði aldrei myrkvað sál þeirra og haldið fyrir þeim vöku?
Grímur á Hausastöðum, hugsaði hún, Andrés og Jakobína, ótölulegur grúi fólks
á öllum aldri hvarvetna á landinu, hvarvetna í heiminum, hvernig hefði það orðið?
Og Guðmann? Móðir hennar? Hún sjálf? Gat það átt sér stað að óverðskulduð
fátækt væri vilji guðs? ,
(Vorköld jörð, 232—233)
Því ömurlega samfélagi sem birtist í Fjallinu og draumnum og Vor-
kaldri jörð er vissulega vel og eftirminnilega lýst en engu að síður má til
sanns vegar færa það sem einhvern tíma hefur sagt verið að sem þjóð-
félaglsýsing hafi þessi sagnabálkur ekki mikið fram að færa til viðbótar
við eldri lýsingar á sama þjóðfélagi og þá sérstaklega í sögum Jóns Trausta
og Halldórs Laxness. Enda felst ágæti þeirra miklu fremur í því hve lif-
andi myndum er þar brugðið upp af þeirri dýrð sköpunarverksins og því
fagra mannlífi sem þrátt fyrir alla fátækt er líka til meðal þessa fólks.
183