Tímarit Máls og menningar - 01.07.1976, Síða 90

Tímarit Máls og menningar
Þetta á ekki síst við um líf bama eins og vænta má, því Ólafur Jóhann
er allra höfunda slyngastur að bregða upp lifandi myndum af unaði bernsk-
unnar eins og margar smásögur hans bera vitni um. En fegurðin ljómar
líka í lífi fátækra elskenda og fágæt heiðríkja haustsins leikur um gömlu
hjónin á Rauðalæk, Markús og Sigurlaugu, þrátt fyrir kröpp kjör þeirra,
brostna drauma og vaxandi fátækt og ellihrumleika. Þau eru líkamningar
þess fagra siðgæðis sem var aðal íslenskrar alþýðumenningar, sem — eins
og Ólafur Jóhann sagði í ræðu sinni er hann tók við bókmenntaverðlaun-
um Norðurlandaráðs — „innrætti lotningu fyrir sjálfu sköpunarverkinu,
glæddi ást á sögum og kvæðum, hvatti blásnauða menn sem áttu öngvan
kost á skólamenntun, til að afla sér af sjálfsdáðum nokkurrar fræðslu og
þekkingar. Hún kenndi það að manngildi skyldi metið meira en auður
og völd, gæska og réttlætiskennd meira en tign og frægð.“ En þótt þessi
góðu hjón séu samtaka í sínu fagra líferni er misskipt með þeim hug-
dirfsku þeirri og þrautseigju sem til þarf að komast af í fátæktarbaslinu.
I sameiningu þessa tvenns, annarsvegar manngæðanna en hins vegar þraut-
seigjunnar, er fólgin von öreiganna sem frá segir á þessum bókum. Fyrir
þessa von eru þær fóstrurnar Sigurlaug á Rauðalæk og Herdís Hermanns-
dóttir lifandi tákn. Þetta birtist skýrt í hugsun Herdísar þegar hún í sögu-
lok í Vorkaldri jörð gengur út úr bænum eftir að eiginmaður hennar hefur
ráðið sig af dögum og eigur heimilisins verið seldar en hún er á leið með
börn sín þrjú í vinnumennsku hjá vandalausum:
Um leið og hún gekk út úr bænum hafði hún yfir í huga sér sömu orðin og
oft áður: að hún skyldi jafnan vera ótrauð og geiglaus, leggja allt í sölurnar fyrir
börnin, fórna öllu nema samvizku sinni og hjartalagi, þokast áfram til betra lífs,
skref fyrir skref, þumlung fyrir þumlung, ef ekki vildi betur.
(Vorköld jörð, 380)
Á þessum orðum má sjá að Herdís Hermannsdóttir er reiðubúin að
fórna miklu fyrir betra líf, en ekki öllu; samviska og hjartalag sem hún
hefur tekið í arf frá gömlu hjónunum á Rauðalæk eru henni dýrmætari
en allt annað. Og í þeim verkum Ólafs Jóhanns sem fjalla um síðari tíma
leitar sífellt á þessi spurning: hvernig reiðir af í heimi velmegunar sam-
visku og hjartalagi sem voru aðalsmerki íslenskrar alþýðumenningar í
samfélagi örbirgðarinnar?
Gangvirkið í brjósti Páls Jónssonar blaðamanns í samnefndri sögu er
tákn fyrir þær dyggðir sem amma hans hefur innrætt honum, þær sömu
184