Tímarit Máls og menningar - 01.07.1976, Síða 91

Ólafur Jóhann Sigurðsson
og ríkja í húsum gömlu hjónanna á Rauðalæk. í þessari sögu er það deg-
inum Ijósara að samviska og hjartalag sveitamannsins eiga örðugt upp-
dráttar. Hvert sem litið er í því reykvíska samfélagi sem þar er lýst virðist
ríkja sami siðferðislegi slappleikinn. Græðgi og sýndarmennska einkenna
þá sem setja svip á þjóðlífið og bestan hljómgrunn fá hjá þjóðinni. En
hér koma líka glöggt í ljós veilur í þeirri hugmyndafræði sem Páll Jóns-
son hefur haft með sér að heiman frá ömmu sinni, því meðal þeirra
dyggða sem hún hefur innrætt honum er húsbóndahollustan, og hvernig
fer fyrir samvisku og hjartalagi þjónsins ef húsbóndann skortir hvort
tveggja? Viðbrögð Páls við þessum vanda verða þau að reyna að þjóna
tveimur herrum og svíkja hvorugan, hvorki gangvirkið í brjósti sér né
braskarann Valþór húsbónda sinn. I bókarlok stendur hann á þeim tíma-
mórnm að ekki sýnist lengur nokkur kosmr að víkja sér undan því að
taka afstöðu: með hernámsliðinu hefur veruleikinn ruðst inn í heim hans
með áþreifanlegri hætti en svo að undan honum verði vikist:
Mér fannst ég hafa elzt um mörg ár á nokkrum klukkustundum. Eg heyrði
stelk kvaka í miðjum skarkala þessa hernámsmorguns, en kvakið fékk mér ekki
framar neinnar gleði. Sú tilfinning í brjósti mér, sem ég hef líkt við gangvirki,
virtist horfin með öllu. Eftir var þögn. Eftir var tóm eitt og þögn.
(Gangvirkið, 317)
Nú hafa atvik hagað því svo að við höfum lítið frétt af Páli þessum
Jónssyni síðan og vimm fátt um það hvort gangvirkið gamla hafi tekið
að tifa í brjósti hans á nýjan leik en kannski er leyfilegt að vonast eftir
að enn geti verið einhverra frétta af honum að vænta.
Síðasta skáldsaga Olafs Jóhanns, Hreiðrið, kom út árið 1972. Hún gerist
eins og ég nefndi áðan á okkar tíma, í velmegunarþjóðfélagi eftir stríð.
Mynd samfélagsins er æði dökk, jafnvel dekkri en í Gangvirkinu. Fátækt
er að vísu ekki til trafala en samfélagið er gegnsýrt siðferðislegri upp-
lausn og spillingu. Það birtist ekki aðeins hjá drykkfelldri og lauslátri
æsku og bröskumm í útgerð og verslun, sem eru samir við sig, heldur
einnig í bókmennmnum, bæði hjá þeim sem semja bókmenntir og fjalla
um þær. Olafur Jóhann er hér bersýnilega mjög uggandi um framtíð
þessa samfélags; ábyrgð rithöfundarins og megin hans eða vanmegin til
að leggja málstað lífsins lið eru aðalviðfangsefni hans í bókinni. Og vita-
skuld er það svo að þótt bókin fjalli um rithöfunda er hér um að ræða
spurningar sem leita á hvern hugsandi mann hvert sem lífsstarf hans er.
185