Tímarit Máls og menningar - 01.07.1976, Side 104

Tímarit Máls og menningar
við komið um sennileika þeirra vegna
samhengis við staðreyndir sem heim-
ildir eru fyrir. Sem dæmi um slíkan
texta í Haustskipum má nefna frásagn-
ir af lögþingum þar sem skjalfestir dóm-
ar og málflutningur eru uppistaða frá-
sagnar en fyllt er í með ágiskunum um
hvað fyrir embættismönnum hafi vakað
eða um viðbrögð brotamannanna og
þær aðstæður sem hafa leitt þá til brot-
anna. Mikið er líka um slíkan texta í
sögu þeirri sem sögð er af viðskiptum
embættismanna við kaupmenn og dansk-
ar stjórnarskrifstofur vegna kostnaðar
af fangaflutningi og fangahaldi. Slíkt
efni getur raunar einnig mætavel átt
heima í sagnfræðiriti en sagnfræðingur-
inn hefur meiri skyldur við lesandann
þegar um er að ræða að birta rök með
og móti ágiskunum sínum. I slíkum
texta reynir bæði á ímyndunarafl höf-
undar og mótvægi þess í raunsæi og
rökvísi, en áhrifamáttur heimildasögu
er ekki síst undir því kominn hvort
trúverðuglega tekst að gæða lífi það
hugarfar og þær tilfinningar sem heim-
ildirnar eru eins og fótspor eftir. Mér
sýnist Björn hafa verið mjög glögg-
skyggn að túlka athafnir embættis-
mannanna, en þeir eru höfundar margra
heimildanna og þess vegna meira efni
til í undirstöðu undir persónusköpun
þeirra en þrælanna.
Auðvitað vex fjarlægðin frá heim-
ildunum jafnt og þétt en ekki í stökk-
um í slíkum texta en þó finnst mér
eðlilegt að greina frá þessum flokki.
4) Það sem hefði getað verið. Hér er
komið að hreinum skáldskap höfundar
en honum eru þó þær skorður reistar að
hann má hvorki fara í bága við heim-
ildirnar né almennan sennileika. í
Haustskipum er talsvert mikið af texta
sem hlýtur að lenda í þessum flokki.
Má þar til nefna samtöl fjöldamörg,
198
samskipti Guðmundar Pantaleonssonar
og þeirrar góðu maresjalinnu von Num-
sen. I þessu síðasta dæmi eins og raun-
ar fleirum hafa ferli sem víkja frá hinu
venjulega komið ímyndunarafli höfund-
ar á hreyfingu og hann hefur skáldað
dálitla smásögu eða brugðið upp dálít-
illi mynd fyrir lesendum sínum. Um
þennan skáldskap höfundar sýnist les-
endum hans væntanlega nokkuð sitt
hverjum þótt varla mundi nokkur vilja
skera hann allan niður. Hann gerir
bókina læsilegri og „skemmtilegri" án
þess að blekkja lesandann því svo er
spássíugreinum fyrir að þakka að það
er nokkuð auðgreinanlegt hvenær sam-
bandið við heimildirnar rofnar alveg.
Yfirleitt virðist höfundur hafa gefið
ímyndunaraflinu heldur lausari taum
þegar út fyrir landsteinana kemur. Það
er í samræmi við eldgamla hefð í ís-
lenskum bókmenntum, enda eru heim-
ildir fáorðari um líf mörlandans á þeim
slóðum.
A því Ieikur ekki vafi að talsvert af
lífi og áhrifamætti Haustskipa er að
þakka texta af þessum flokki, en þó
hlýtur maður að spyrja sig hvort það
mannlega drama sem úr heimildunum
er lesið og það eymdanna djúp sem sýnt
er niður í hefði ekki orkað enn sterkar
á lesanda ef höfundur hefði haft stíf-
ara taumhald á skáldfáknum.
5) Athugasemdir og dómar sögu-
manns. Bein innskot af þessu tagi eru
ekki fyrirferðarmikil í bókinni þótt
nokkuð sé um þau. Hins vegar gefur
höfundur mjög víða til kynna afstöðu
sína á óbeinan hátt með orðalagi og
bitnar það helst á þeim sem eru hinir
eiginlegu delinkventar bókarinnar, til
skiptis sem háð eða vandlæting. Hér er
þó engin föst regla á sem ég kem auga
á, og mér er nær að halda að fordæming
bókarinnar hefði orðið áhrifameiri ef