Tímarit Máls og menningar - 01.03.1979, Side 123

Bandarisk sagnagerð eftir seinna stríð
Kens Keseys (f. 1935), „One Flew Over the Cuckoo’s Nest“ (1962), sem
lýsir geðveikrahæli og raunum utangarðsmanns, McMurphys, sem læmr
ekki bugast og rís upp gegn ómennsku kerfi stofnunarinnar sem er holdi
klætt í yfirhjúkrunarkonunni, Big Nurse. Honum tekst að losa hælisfélaga
sína við lífsóttann, en einungis einn þeirra endurheimtir frelsið, og það er
áreiðanlega engin tilviljun að sá er indíáninn sem segir söguna. Önnur
skáldsaga Keseys, „Sometimes a Great Notion“ (1964), vakti minni at-
hygli en sú fyrri og féll í skugga hennar þó hún sé einnig samin af ótví-
ræðri íþrótt.
Enn ein mynd firringar kemur fram í verkum eftir pólskan innflytjanda
af gyðingaættum, Jerzy Kosinski (f. 1933), sem sækir efnivið sinn bæði
til Evrópu og Ameríku. Fyrsta skáldsaga hans, „The Painted Bird“ (1966),
lýsir af næsmm yfirnáttúrlegri skarpskyggni pyndingum og misþyrming-
um ungs drengs sem talinn er vera sígauni eða gyðingur, meðan hann er
að reyna að flýja hersetið Pólland á stríðsárunum. Grimmilegri lýsingu á
mannlegu atferli man ég ekki til að hafa lesið, þegar frá eru talin rit Bur-
roughs sem eru í rauninni handan við mennskan veruleik. Þrjár seinni
bækur Kosinskis, „Steps“ (1968), „Being There“ (1971) og „The Devil
Tree" (1974), gerast vestanhafs og lýsa óhugnaði í annarri tóntegund, þar
sem skop og kaldhæðni em leiðarstef. Kosinski er til dæmis snillingur í
að skopfæra hinar innantómu glósur firringarinnar sem tískufyrirbæris.
Skopádeilan eða satíran og fjarstæðuskáldsagan eru tvær greinar banda-
rískra bókmennta sem staðið hafa með miklum blóma síðusm áramgi.
Höfundar í þessum greinum eru ákaflega hugkvæmir, ótvíræðir meistarar
máls og stíls og fundvísir á viðeigandi skotmörk. Þeir ráðast ekki einasta
gegn þjóðfélaginu og hégómleik mannsins, heldur draga dár að haldleysi
sögu og listar og sundurgreina jafnvel þann sjúkdóm sem nefnist sjálfs-
vimnd mannsins.
Þó Mary McCarthy (f. 1912) sé í flestu tilliti hefðbundinn höfundur
eru ádeiluverk hennar í senn frumleg, hnyttin og markvís. „The Oasis“
(1949) er hvöss skopádeila á vinstrisinnaða menntamenn; „The Groves of
Academe" (1952) tekur í karphúsið baktjaldamakk og framastreð háskóla-
kennara; „A Charmed Life“ (1955) deilir á listamannanýlendur og bó-
hemalíf; og „The Group“ (1963) lýsir heldur hryssingslega kvenfólki og
eiginkonum, lesbíum og framagjörnum pilsvörgum. Sýn hennar á lífi og
s TMM
113