Tímarit Máls og menningar - 01.02.1983, Blaðsíða 119

Bókmenntavibhorf sósíalista
hvern fyrir sig: t.d. persónur, lýsingar, stíl og byggingu. Síðan þarf að átta
sig á því bvernig þessir þættir tengjast í eina heild, orka hver á annan, og að
því loknu er hægt að gera sér grein fyrir hvaða þjóðfélagsafstöðu þessi heild
sýnir, hvaða stéttarsjónarmið.5)
Þetta er fyrir þá sem vilja öðlast marxískan skilning á umhverfi sínu.
Auðvitað er líka hægt að láta það bara orka á sig. Og reynslan sýnir, að án
svona greiningar er jafnvel efnilegasta fólki hætt við grófum rangtúlkunum,
t.d. þeim barnaskap að gera höfund persónulega ábyrgan fyrir orðum og
gerðum persónu í skáldverki: þetta sé hans fulltrúi, svona vilji hann hafa
fólk.
Fyrir aldarþriðjungi gaf Simone de Beauvoir út mikið rit: Hið annað kyn.
Það varð eitt helsta grundvallarrit þeirrar uppreisnar sem konur hafa gert
gegn undirokun sinni síðan um 1968. Það er því mjög fróðlegt að athuga
þetta fræðilega rit. Og sjá: Það er síst af öllu lofsöngur um listaverk kvenna
sérstaklega, né heilaspuni um sérstakt, eilíft kveneðli, þaðanafsíður boð-
skapur um hvernig listaverk eigi að vera, svo þau svívirði ekki þvílíkt
kveneðli. Þvertámóti er ritið greining á þeirri mynd, sem gefin er af konum í
hefðbundinni menningu, bæði listaverkum og annarsstaðar. Auðvitað varð
Simone sérlega drjúgt til fanga í skáldverkum karlrembusvína. Og hún sýnir
framá hvílíkar mótsagnir, rökleysa og della eru í þessum viðhorfum, í
þessari kvenmynd.
Þetta finnst mér til fyrirmyndar. Við búum í þjóðfélagi, þarsem smá-
borgaraleg viðhorf drottna. Tilað heyja baráttu gegn þeim, verðum við að
gera okkur grein fyrir þeim í öllum þeirra ólíku og óvæntu birtingarmynd-
um. Oft og tíðum er eðli þeirra hreint ekki augljóst, þau taka á sig
óvæntustu dulargervi — einmitt vegnaþessað við, venjulegir lesendur, erum
býsna mótuð af þessum viðhorfum líka. Alþýðan þarf að sigrast á þeirri
menningu sem um hana lykur og yfir henni grúfir, hún þarf ekki tilbúinn
gerviheim, hversu sósíalískum hetjum sem hann yrði prýddur.
Best áttum við okkur á þessum drottnandi viðhorfum með gagnrýninni
greiningu á listaverkum sem eru gegnsýrð þeim.
Þetta mæli ég af reynslu. Eg hefi verið í hópi sem gerði greiningu á
Ráðskona óskast í sveit eftir Snjólaugu Bragadóttur. Athuguð var m. a.
persónusköpun, ímynd fyrirmyndarkonu og fyrirmyndarkarls. Og ég hefi
aldrei orðið vitni að jafnalmennri gagnrýni á ríkjandi viðhorf í þessum
efnum og kom fram í hópnum.
Þetta var nú tiltölulega auðvelt dæmi. Það sýnir, að borgaralegar afþrey-
ingarbókmenntir geta verið mjög afhjúpandi - á einmitt þeirri lífslygi sem
þær miðla. Það fer eftir viðtökunum, ég veit ekki betur en að svona
gagnrýnar viðtökur séu víða mikið stundaðar. Því meiriháttar sem listaverk
er, því fíngerðari og varasamari sýnir það blæbrigðin í þessum drottnandi
hugsunarhætti, sem byltingarsinnar verða að átta sig á. Því eiga þeir að taka
109