Tímarit Máls og menningar - 01.02.1983, Blaðsíða 117

Bókmenntaviðhorf sósíalista
þetta (þarmeð er ekki sagt að sagan sé óaðfinnanleg!). En Dagnýju nægir
ekki að sýnt sé, höfundur þarf þaraðauki að segja okkur — væntanlega hvað
okkur eigi að finnast um það sem sýnt er, kannski átti Magnea að sýna
okkur hressa stelpu í uppreisn gegn kerfinu, í stað manneskju sem kerfið
hefur brotið niður („Eldhúsmellur snúa aftur“?). Hvort gæfi nú neikvæðari
mynd af kerfinu? Hvernig sem Dagný hefur hugsað sér þetta, virðist mér
svona þröngsýni eðlisandstæð bókmenntum.
Byltingarbókmenntir
Margir þeir sósíalistar sem boða að bókmenntir eigi að leggja lið baráttunni
fyrir betra heimi, leggja höfuðáherslu á neikvtebar bókmenntir. Bókmennt-
irnar eiga þá að afhjúpa vankanta heimsins og haldleysi hugmynda sem
reyna að sætta fólk við þessa vankanta. Stundum gera þær hversdagsleikann
framandi, jafnvel fáránlegan, svoað menn taki eftir honum, sjái hvað hann er
fráleitur og fari að hugsa umað breyta honum. A þessu sviði er margra
góðra skálda að minnast og ólíkra, ég nefni bara Bertold Brecht, Halldór
Laxness og Jökul Jakobsson.
Raunar virðist mér sem fleirum, að nú á dögum sé einna mest um góðar
bókmenntir á þessu sviði. Þetta hefur verið skýrt þannig, að andstaðan
skerpi sýn skálda, og því hafi mörg helstu skáld þessarar aldar komið úr
röðum róttækra sósíalista, en önnur úr röðum fasista. Áreiðanlega höfða
niðurrifsbókmenntir almennt til fólks sem býr við afdankað hagkerfi. Og
hér held ég að afstaða skáldsins til lesenda skipti miklu máli. Uppbyggilegar
bókmenntir hugsa fyrir lesandann, hvort sem þær eru fylgjandi ríkjandi
þjóðskipulagi eða ekki, en neikvæðar bókmenntir beinast að því að vekja
lesandann til efa og sjálfstæðrar umhugsunar.
Hinsvegar væri hrein firra að ætlast tilað skáld reyni almennt að skrifa í
þessa veru. Það er helsti útbreiddur misskilningur að skáld séu brautryðj-
endur, sjáendur framtíðarinnar, o. s. frv. Þau eru það vissulega oft gagnvart
vanþróuðustu hópum þjóðfélagsins, en annars er skáldskapur yfirleitt á eftir
þjóðfélagsþróuninni, enda er efniviður hans viðbrögð manna við atburðum,
við þróuninni, fremur en atburðirnir sjálfir.
Hugmyndaheimur manna breytist þegar þjóðfélagslegar aðstæður þeirra
breytast — en miklu hægar. Sérstaklega vill tilfinningalíf þeirra og dulvitund
verða á eftir vitsmunum í þróuninni. En öll þessi öfl persónuleikans eru virk
í listsköpun. Það er því alveg fáránlegt að boða einhverja eina stefnu sem
eigi að vera leiðarljós skálda almennt. Það hlýtur að fara eftir mismunandi
aðstæðum skálda, upplagi og reynslu, hvað þau geta best gert, og til hvaða
lesendahóps, hvaða hugmyndaheims þau geta höfðað.31 Sum geta höfðað til
þróaðasta þjóðfélagshópsins, þess sem best þekkir möguleika núverandi
þjóðskipulags og takmarkanir. En listsköpun kemst ekki framúr lífsreynslu
107