Tímarit Máls og menningar - 01.02.1983, Blaðsíða 116

Tímarit Máls og menningar
Uppúr 1968 var þessi sósíalrealismi grafinn upp, m.a. í Danmörku. Og
þar hefur ungur hugsjónamaður, Guðlaugur Arason, tileinkað sér hana,
auðvitað tilað veita „nokkra leiðsögn um þann sundraða veruleika sem
heldur okkur föngnum" (DÞ bls. 324). Bók hans Víkursamfélagið er alveg
hreinræktuð skv. þessari stefnu, Eldhúsmellur líka: aðvífandi fyrir-
myndarpersóna hugsar fyrir allar hinar. Auðvitað eru þessar skáldsögur
alþýðlegar í versta skilningi þess orðs. Því eigi bókmenntirnar að ala
alþýðuna beinlínis upp, þá verða þær að ná til hennar almennt, vera
aðgengilegar og auðskildar. Af þessu sprettur víðfræg íhaldssemi sósíalreal-
ista á form. Þeir hafa lagt sig eftir útvötnuðum klisjum í stíl og persónu-
sköpun, lýsingum o.s.frv. Þ.e.a.s., jafnframt forminu hafa þeir viðhaldið
hugsunarhætti sem mótast í auðvaldsþjóðfélaginu og af því! Eg nefni þessar
bækur, því einhver dæmi þarf, og ég held að þær hafi lítt hrifið sósíalista. En
er nokkuð útá þær að setja, annað enað þær eru samdar eftir þessari
forskrift?
Jákvæðar fyrirmyndarbókmenntir boða DÞ, því þeim „eru að skapi skrif
sem leita lausna á vanda söguhetja sinna í ljósi félagslegs veruleika þeirra“
(undirstrikun AO). I samræmi við það skrifaði Dagný mjög neikvæðan
ritdóm um Steta stráka Magneu Matthíasdóttur (í Þjv. 9/12 1981) og þó má
lesa úr ritdóminum að bók þessi sé bæði raunsæ lýsing á hversdagslífi
venjulegrar stúlku, á umhverfi hennar einsog hún skynjar það — og að sagan
gefur gagnrýna mynd af öllusaman! I ógagnrýninni mynd kæmi naumast
fram að stelpan ber meiri virðingu fyrir vilja strákanna en sjálfrar sín, rolast
stefnulaust áfram, að tveir vinna húsverk í sambýli en hinir gera ekkert,
o.s.frv. En Dagný segir: „Að mínu viti eiga bókmenntir ekki að vera
vitnisburður, ekki lýsing á veruleikanum heldur hörð úrvinnsla úr honum.
A þeirri fjölmiðlunartíð sem við lifum nú er okkur sýnt yfrið nóg en sagt
alltof fátt.“
Nú segir sig sjálft, að það er aldrei hægt að lýsa veruleikanum án mjög
rækilegrar úrvinnslu. Spurningin er því: hvemig úrvinnslu vill Dagný? Það
sést á þessum orðum: „Sögumaður okkar virðist þannig vera mjög bæld
persóna, haldin töluverðri sjálfsfyrirlitningu og dugleg við allra handa
sjálfskúgun. Hún forðast öll átök, allar ákvarðanir, alla greiningu og ýtir því
frá sér. Afleiðingarnar eru þær að hún dólar gegnum söguna hugsanalöt,
hálfsljó, hálfsinnulaus, aldrei gagnrýnin að því marki að það verði óþægilegt
fyrir hana sjálfa eða aðra. Og ég get ekki séð að höfundur setji spurninga-
merki við þessa lífspólitík, hún er tekin gild einsog hún er.“
Ég er alveg sammála þessari persónulýsingu — afturað orðunum sem ég
undirstrika. Þessi mynd kemur mjög skýrt fram af sögunni. Svo æpandi
skýrt að sagan verður sérlega glögg mynd af niðurlægingu og örvæntingu
konu sem er meðhöndluð einsog hlutur. Ætti ég að nefna eitt íslenskt
skáldverk sem glæsilegt dæmi um vitundarvakningu kvenna, þá nefndi ég
106