Tímarit Máls og menningar - 01.02.1983, Blaðsíða 100

Tímarit Máls og menningar
Jakobína hefði samkvæmt þessu getað reynt að segja sögu sína með
rödd fyrstu persónu sögumanns og láta jafnframt sjálfa sig „hverfa“ úr
sögunni. En slíkt er fjarri henni, eins og sést á því að verið er að ræða
þetta vandamál í sögunni sjálfri! Auk þess sem hin vísvitaða staða
sögukonu sem rithöfundur hlýtur sífellt að leiða huga lesanda að vanda
Jakobínu sjálfrar sem höfundar þeirrar bókar sem hann heldur á í hendi
sér. Gæti það ekki bara verið Jakobína sem veifar tii okkar í sviganum
hér að ofan, sem „ég“? — Eitt af því sem módernisminn erfði frá seinni
hluta raunsæisstefnunnar var „útlegð“ höfundarins, sem ekki átti að
„flækjast fyrir“ lesandanum í sögunni. I bók Jakobínu er höfundurinn
með í spilinu, en ekki á þann hátt sem tíðkaðist áður en raunsæisstefnan
gekk í garð, þegar söguhöfundar samsömuðu sig sögumönnum og
töluðu beint til lesenda sinna (sbr. Jón Thoroddsen). Staða höfundar er
hér mun vandasamari, þó að bókin um Sölu „sé að mestu skrifuð í fyrstu
persónu að því er virðist“, því að „A vissan hátt mætti segja að hún sé
skrifuð í fjórðu persónu, en sú persóna er ekki til eins og þú veist.“ (10)
Geymum okkur þessar furður til betri tíma.
Lesandi fær ekki að vaða í þeirri villu að hann sé vitni að ómengaðri
frásögn Salóme af lífi hennar: „Þú mátt ekki ætla mér það, að ég sé að
telja þér trú um að ég hafi orðrétt eftir Sölu það sem hún sagði mér þessa
nótt á leið suður. Síðan eru liðin meir en þrjátíu ár . . . Þessvegna er þessi
bók ekki „sönn“, þessvegna hlýtur hún að verða skáldsaga, hversu nærri
sem ég geng minni mínu um staðreynd frásagnarinnar.“ (15—16) Þannig
fjallar þessi saga öðrum þræði um tungumál skáldskaparins um leið og
hún fjallar um sjálfa sig og eigin vanda, er sjálfvísandi eða sjálfmeðvituð.
En þetta tvennt, sjálfvísun og vísvituð skoðun tungumálsins, hefur þótt
setja mikið mark á skáldsögu póstmódernismans (og þykir nú væntan-
lega sumum nóg komið um nafngiftir), sem bókmenntafræðingar hafa
reynt að aðskilja frá módernisma. Þessi einkenni eiga sér auðvitað sína
sögu. Skáldskapur hefur ætíð verið eitt af eftirlætisviðfangsefnum skáld-
skapar, og nokkuð snemma tóku sögur að velta fyrir sér eigin gerð sem
vandamáli (sem algengt er í ljóðlist), sbr. 18. aldar skáldsöguna Tristram
Shandy eftir Laurence Sterne, og verður þessa í auknum mæli vart í
módernismanum, sbr. Myntfalsarana eftir André Gide, en áberandi
verða þessi einkenni ekki í prósaritun fyrr en á síðari helmingi 20. aldar.
Hinn argentíski J.L.Borges hefur verið skoðaður sem höfuðpaur slíkra
sagna, þó kannski megi segja að Vladimir Nabokov beri fremur sá titill,
en í kjölfarið fylgja ýmsir þekktir höfundar, svo sem hinn bandaríski
90