Tímarit Máls og menningar - 01.02.1985, Side 38

Tímarit Máls og menningar
með sér ótal merkingar sem heyra til ákveðinni menningu og sögu sem
aldrei er hægt að gera sér fulla grein fyrir, en er engu að síður uppspretta
orðræðu okkar og hugsana að miklu leyti.“ (PS, 1981: 189—190). í öðru lagi
sýnist mér að það sé í rauninni aðeins forvitnilegt aukaatriði í rannsóknum á
siðfræði sagnanna að reyna að sanna kristni eða heiðni í hugmyndaheimi
þeirra. Hið raunverulega viðfangsefni ætti að vera hvaða lærdóma við getum
dregið af sögunum sjálfum um mannlegt siðferði, og þá ekki aðeins á þeim
tíma sem þær gerðust eða á ritunartíma þeirra, heldur almennt og yfirleitt.
Það er einkenni sígildra bókmenntaverka, eins og Islendingasögur eru, að
þau höfða til mannlegs hlutskiptis og reynslu á öllum tímum og eru því
óþrjótandi uppspretta hverrar kynslóðar til þess að öðlast betri skilning á
sjálfri sér og aðstæðum sínum. Það er hlutverk mannlegra fræða að glæða
þennan skilning og í því efni ættu rannsóknir á sögunum ekki að vera nein
undantekning.
í ljósi þessara atriða held ég að það sé mikilvægt að drepa umræðuna um
siðfræði íslendingasagna úr dróma þeirrar túlkunaraðferðar sem ég hef
verið að lýsa og fara að viðfangsefninu undir öðrum sjónarhornum. Einna
árangursríkast þegar um þetta efni er að ræða tel ég vera að leitast við að
greina það siðferði sem sögurnar lýsa í ljósi þeirrar samfélagsgerðar sem er
vettvangur athafna þeirra og hugmynda. Hér hafa nokkrir fræðimenn þegar
varðað veginn og mun ég styðjast við hugmyndir þeirra í því sem hér fer á
eftir.
III
„Yfirleitt hefur verið látið undir höfuð leggjast að meta sögurnar frá
siðfræðilegu sjónarmiði, heldur hefur hið sagnfræðilega og hið fagurfræði-
lega verið látið nægja.“ (HP, 1966: 17). Undir þessi orð Hermanns Páls-
sonar er óhætt að taka, þótt sýnt sé að hann leggi alltof þröngan skilning í
það hvað í siðfræðilegu mati felst. Hann telur það einn meginannmarkann á
athugunum rómantískra ritskýrenda að þeir „miði við persónur og atburði,
hvort sem þeir verði sannaðir eða ekki, fremur en hugmyndir. “ (HP, 1981:
15). Við siðfræðilega rannsókn á sögunum hlýtur túlkandi að sjálfsögðu að
taka mið bæði af athöfnum og atburðarás sögunnar og af þeim hugmyndum
sem fram koma í sögunum að öðru leyti, svo sem í spakmælum og málshátt-
um, og fela í sér yfirvegun athafna eða atburða. Það skiptir þó meginmáli að
einangra ekki umfjöllun um athafnir sögupersóna eða hugmyndir, sem
hugsanlega má rekja til höfundar eða sagnaritara, frá greiningu á þeim
mannlega veruleika sem verkin lýsa almennt. Tilteknar athafnir eða hug-
myndir eru í rauninni ekki annað en vísbendingar um það siðferði sem þær
28