Tímarit Máls og menningar - 01.02.1985, Síða 41

Saga og siðferði
okkur áminning um að siðferðishugmyndir eiga sér langa og flókna sögu
sem er órofa tengd félagslegum og menningarlegum þáttum. I ljósi þessarar
staðreyndar er mikilvægt að siðfræðileg rannsókn taki jafnan mið af þeirri
sagnfræðilegu vitneskju sem við höfum um viðkomandi þjóðfélag, og þrátt
fyrir takmarkaða þekkingu mína á því efni langar mig til þess að nefna fáein
atriði um íslenska þjóðveldið sem ég held að skipti miklu fyrir skilning á
siðfræði Islendingasagna.
I Sögu erkibiskupanna, sem var skrifuð um 1072, segir Adam frá Brimum
að Islendingar hafi ekki neinn konung nema lögin. (BÞ, 1966: 87). Við þetta
bætir Björn Þorsteinsson:
[Landnámsjmenn urðu að bindast samtökum um allsherjarréttarreglur, lög til
þess að draga úr viðsjám og auka félagslegt öryggi. A íslensku merkja lög að
fornu samfélag, sem lýtur ákveðnum réttarreglum. „I vorum lögum“ —
merkir í samfélagi voru eða hér á landi. (BÞ, 1966, 86).
Þessi orð Björns eru í fullu samræmi við skilning Hobbes á samfélaginu, en
að mati hins síðarnefnda dugir slíkt lagaveldi engan veginn til þess að halda
mönnum í skefjum og tryggja félagslegt öryggi; til þess þurfi alráðan
ógnvekjandi einvald sem neyðir þegnana til réttlætis. Hvað sem því líður, þá
leikur lítill vafi á að siðferði fornmanna markast að verulegu leyti af því að
þjóðveldið er samfélag án ríkisvalds til þess að framfylgja dómum og
ákvæðum laganna. Um þetta segir Steblin-Kamenskij, sem fjallað hefur af
hvað mestri skarpskyggni um siðfræði sagnanna:
I þjóðfélagi án ríkisstofnana sem tryggðu öryggi þegnanna, þjóðfélagi án
lögreglu, fangelsa, dómstóla, o. s. frv., var enginn til að verja einstaklinginn
gegn óvinum hans. Hann varð sjálfur með aðstoð ættingja sinna að verjast
fjendum sínum, þ. e. grípa til hefnda, oftast í þeirra virkustu mynd — drápi.
(SK, 1981: 84).
íslenska þjóðveldið skorti þær stofnanir sem þurfti til að framfylgja
lögum og reglu og það er meginástæða þess að það gat aldrei orðið réttarríki
í okkar skilningi þess orðs, þar sem ríkið er sú stofnun samfélagsins sem
stjórnar í anda laganna og hefur vald til þess að framfylgja þeim. I
þjóðveldinu dreifðist valdið á stærstu ættirnar og var á höndum helstu
ættar- og héraðshöfðingja, goðanna. Goðarnir fóru með löggjafar- og dóms-
vald á þingum og framkvæmdavald ásamt sakaraðiljum í deilumálum. Ættin
var helsti bakhjarl einstaklingsins og á henni hvíldi framfærslu-, verndar- og
hefndarskylda. (BÞ, 1966: 84). Það helst í hendur við þetta hve mikilvægt
það var að eiga sér stuðning stórrar ættar eða annarra höfðingja og fjalla
31