Tímarit Máls og menningar - 01.02.1985, Síða 71

Islendingaþœttir
þessu tagi eru stundum nefndar sögur í elstu handritum, td. „Olkofra saga“
og „Saga Stúfs“, sem nú nefnast yfirleitt Olkofra þáttur og Stúfs þáttur.2
Hvað sem líður notkun orðsins á ritunartíma frásagnanna sjálfra virðist
einsætt að halda þeirri hefð að tala um þætti og greina þannig frá sögum,
þótt vitaskuld geti skilin orðið óljós. Greinarmunur á sögu og þætti er
svipaður og á skáldsögu og smásögu; hann er umfram allt lengdarmunur og
honum fylgir einfaldari atburðarás í þáttunum, færri sögupersónur og þar af
aðeins ein aðalpersóna. Þættina vantar vitaskuld breidd og fyllingu góðra
sagna en þeir bæta það upp með hnitmiðun atburðarásar og mannlýsingum
sem dregnar eru einföldum en skýrum dráttum. Samtöl eru oft mjög vel
samin og gegna enn meira hlutverki en í löngum sögum.
Eins og bent hefur verið á er eðlilegt að greina Islendingaþætti í tvo
flokka eftir því hvort þeir gerast á Islandi eða segja frá utanförum. Þetta er
ekki eingöngu landfræðileg skipting heldur helst hún í hendur við einkenni
á frásagnargerð. I þáttum sem gerast á Islandi er yfirleitt sagt frá einhverjum
deilumálum sem hafa hefndir að þungamiðju, og þar má einatt greina
hefndamynstrið sem Theodore Andersson taldi vera uppistöðu Islendinga-
sagna (Andersson: 1967). Þetta kemur glöggt fram í mörgum þáttum, td. í
Þorsteins þætti Stangarhöggs sem er frumdæmi Anderssons um þetta
mynstur. Sérkennilegri að allri gerð eru þeir þættir sem segja frá utanförum.
I fáeinum þáttum, sem ætla verður að séu mjög ungir, eru mikil áhrif frá
fornaldarsögum, td. í Orms þætti Stórólfssonar, en þorri þessara þátta, um
það bil þrír tugir, hafa að meginviðfangsefni samskipti Islendings og erlends
konungs eða annars stórhöfðingja, stundum fleiri en eins. Þessir þættir hafa
mjög fastmótaða frásagnargerð.
Nú er oft erfitt eða ókleift að skera úr um hvort einstakir Islendingaþættir
hafi í öndverðu verið festir á bókfell sjálfstæðir eða sem þættir úr lengri
verkum. Þó er það niðurstaða í nýlegri þýskri rannsókn á þáttum Morkin-
skinnu (Gimmler:1976) að amk. tólf þættir, sem þar er að finna, hafi verið
til sem sjálfstæðar ritsmíðar áður en þeir voru teknir upp í þetta elsta safnrit
sem geymir marga þætti. Hins vegar er þar bent á fjöldamargar hálfsjálf-
stæðar frásagnir sem miklu erfiðara er að sýna fram á að hafi nokkru sinni
átt sér sjálfstæða tilvist, þótt ekki verði fyrir það synjað um suma þeirra.3 Af
þessu má ráða að samning sjálfstæðra Islendingaþátta hafi hafist um svipað
leyti og samning Islendingasagna. Sumir fræðimenn telja þá jafnvel eldri en
erfitt mun að færa haldbær rök fyrir því. Væntanlega hafa menn haldið
áfram að semja þætti alveg fram á 14. öld þótt blómaskeið þeirra, eins og
sagnanna, hafi vafalaust verið á 13. öld. Ég leiði hjá mér að ræða hér þá
hugmynd, sem hefur átt allmiklu fylgi að fagna, að í þróun sagnaritunar séu
Islendingaþættir ek. millistig milli Islendingasagna og eldri konungasagna.4
61