Tímarit Máls og menningar - 01.02.1985, Blaðsíða 72

Tímarit Máls og menningar
II
Segja má að nýtt líf hafi hlaupið í rannsóknir á Islendingaþáttum þegar
Joseph C. Harris tók að birta greinar sem reistar eru á óprentuðu dokt-
orsriti hans frá Harvardháskóla 1969. Hann hefur birt greinar um einstaka
þætti en mestu skipta hér greinar hans frá 1972 og 1976(a) um þættina sem
bókmenntagrein með tilliti annars vegar til frásagnargerðar en hins vegar til
innri gerðar eða hugmyndaheims. I fyrri greininni kemst hann að þeirri
niðurstöðu að réttmætt sé að tala um Islendingaþætti sem sjálfstæða bók-
menntagrein, þegar miðað er við þá sem fjalla um samskipti Islendings og
erlends höfðingja. Meginröksemd hans er að þessir þættir hafi sérstæða
frásagnargerð, sem hann skiptir í þessa liði: I. Kynning aðalpersónu; II.
Brottför hennar frá Islandi; III. Agreiningur við höfðingja. Hér segir frá því
að Islendingur lendir í ósátt við höfðingja, sem hann dvelst hjá, oft með því
að drepa einhvern manna hans eða brjóta eitthvert bann sem höfðinginn
hefur sett. Stundum er þó ekki um beinan ágreining að ræða heldur e.k.
óvissuástand, þar sem konungur bíður með að veita Islendingi fulla viður-
kenningu þangað til að hann hefur reynt hann með einhverjum hætti.
(Harris notar hér lykilorðið „alienation" sem hefur óákveðnari merkingu en
ágreiningur en gefur þó til kynna að einhverjar greinir séu með höfðingja og
söguhetju); IV. Sxttir fylgja á eftir ágreiningi eða viöurkenning á eftir
óvissu. Oft fer á undan sáttum einhver prófraun eða prófraunir þar sem
Islendingur bætir fyrir brot sitt og/eða sannar ágæti sitt og hollustu við
konung. Þessir frásagnarliðir, ágreiningur/óvissa — sættir/viðurkenning, eru
kjarni allra þátta með þessu efni (Harris fjallar um 31 þátt); V. För til
Islands; VI. Sögulok þar sem venjulega er í stuttu máli gerð grein fyrir stöðu
söguhetjunnar á Islandi eftir útkomu og minnst á afkomendur hans. I-II og
V-VI eru rammi um aðalfrásögnina og getur einhver þessara liða eða jafnvel
allir fallið niður.5
Eins og sjá má á þessari greiningu eru tvær skýrar aðalpersónur í þessari
frásagnargerð: Islendingur og konungur (höfðingi). I rauninni er hér um að
ræða hlutverk fremur en persónur og geta fleiri menn en einn gengið inn í
hvert hlutverk. Má nefna sem dæmi Þátt af Ogmundi dytt og Gunnari
helming, þar sem Ögmundur er aðalpersóna framan af en hverfur síðan úr
sögunni og Gunnar helmingur tekur við hlutverki hans.6 Þá ber það við að
fleiri en einn konungur kemur við sögu, td. bæði í Hreiðars þætti og
Auðunar þætti.
Niðurstöður Harris sýna, svo að ekki verður um villst, að verulegur hluti
íslendingaþátta snýst um samskipti Islendings við erlendan höfðingja og að
í þessum samskiptum ríkir ákveðið ferli sem hefst með ágreiningi og lýkur
með viðurkenningu, þe. þættirnir enda yfirleitt vel frá sjónarmiði söguhetju.
62