Tímarit Máls og menningar - 01.02.1985, Blaðsíða 73

Islendingaþattir
Þetta gætu menn etv. sagt sér sjálfir eftir lestur þáttanna án þess að beita
hugtaki eins og frásagnargerð, en hið fastmótaða mynstur bendir óneitan-
lega til að hér sé um að ræða söguefni sem hafi verið Islendingum mjög
hugleikið á þeim tíma sem þættirnir urðu til og að meðferð þess hafi verið
bundin ákveðnum hefðum þegar fyrst var tekið að skrá slíka þætti, hvort
sem hinir varðveittu þættir eiga uppruna sinn í munnlegri geymd eða ekki.
Til þess að gera greininguna áþreifanlegri skal ég nú endursegja meginefni
þriggja þátta: Þorvalds þáttar tasalda, Gísls þáttar Illugasonar og Brands
þáttar örva.
Þorvaldur tasaldi er systursonur Víga-Glúms og kemur sumar eitt utan af
Islandi til Noregs (kynning og utanferð). Hann er þegar boðaður á fund
Olafs konungs Tryggvasonar, beðinn að taka trú og gerir það. Með konungi
er hirðmaður sem veitist að Þorvaldi og rægir hann við konung. Þar kemur
að konungur gerist fár við Þorvald (ágreiningur). Þorvaldur leitar frétta hjá
konungi hvað valdi ógleði hans og verður það til að konungur fær honum
verkefni (prófraun). Hann á að heimsækja bónda einn, sem vill ekki taka trú
og er grunaður um að valda hvarfi þeirra konungsmanna sem áður hafa
verið sendir til hans í sömu erindagerðum. Þorvaldur leysir þessa prófraun
með sæmd og hlýtur sættir við konung og viðurkenningu. Þættinum lýkur
með þessum orðum: „En Þorvaldur fór til Islands með mikilli sæmd af
Ólafi konungi og þótti mikilmenni og hinn vaskasti (för til Islands og
sögulok). Hér er eðlilegt að upphaf og niðurlag sé nokkuð snubbótt því að
þátturinn er aðeins varðveittur í Ólafs sögu Tryggvasonar.
I Gísls þætti fer fram á svipaðan hátt. Gísl kemur til Noregs á dögum
Magnúss berfætts og vegur hirðmann konungs til hefnda fyrir föður sinn.
Hann er tekinn höndum og á yfir höfði sér líflátsrefsingu, en landar hans
bindast samtökum um að bjarga honum. Það verður þó úr að hann gefur sig
á vald konungi og býður honum höfuð sitt, en leysir það með kvæði, sem
löndum hans þótti reyndar miðlungi gott. Allt um það tekur konungur
hann í sátt og hann hlýtur sæmdir þess manns sem hann hafði vegið. Hér
segir ekkert af för til Islands og sögulokin vantar, enda mun þátturinn
styttur í varðveittri gerð.
Miklu einfaldari frásögn og við fyrsta álit ólík þessum tveimur er Brands
þáttur. Brandur kemur á einu sumri utan af Islandi til Noregs. Hvorki
brýtur hann neitt af sér gagnvart konungi né heldur er hann rægður. Þvert á
móti er hann lofaður svo mjög af vinum sínum við hirðina að konungi
ofbýður og ákveður að reyna hvort hann sé verður fyllsta sóma. Prófraunin
er hér eins og víðar meginefni þáttarins. Konungur sendir mann til að biðja
Brand að gefa sér gjafir og Brandur færir ótvíræðar sönnur á örlæti sitt og
stórmennsku en lætur jafnframt undrun sína yfir athæfi konungs í ljós á
63