Tímarit Máls og menningar - 01.02.1985, Blaðsíða 78

Tímarit Máls og menningar
I hverju er þá þetta manngildi fólgið? Hver er samnefnari eiginleika þeirra
manna sem sanna manngildi sitt? Hvernig eru söguhetjurnar? Þeir eru oft
hraustir og vopndjarfir, en ekki alltaf. Þeir eru oft orðheppnir og skáld góð,
en ekki er það nauðsynlegt. Þeir kunna að sýna vinfesti, örlæti, hagleik eða
aðra slíka kosti, og stundum eru þeir trúmenn miklir og gæddir kristilegum
dyggðum, en ekkert af þessu á við þá alla. Allt eru þetta mannkostir sem
prýða góða drengi, en ekki er hægt að sjá að þeir tilheyri kjarna mann-
gildisins. En söguhetjurnar ganga alltaf djarflega til móts við konunga,
óhræddar við hátign þeirra og vald og reiðubúnar að fórna lífi sínu fremur
en sjálfsvirðingu. Þeir viðurkenna tign konungs, að hann er þeim æðri, og
eru honum fullkomlega hollir meðan hann breytir konunglega. Agreiningur
við konung stafar alltaf annaðhvort af því að hann veit ekki hvern mann
Islendingur hefur að geyma, etv. hefur hann verið blekktur með rógi, eða af
því að konungur hagar sér ókonunglega, sýnir ekki örlæti eða réttlæti.
Islendingar þessir eru fullkomlega trúir konungshugsjón sinni. Breyti kon-
ungur ódrengilega eða ósæmilega láta þeir ekki hlut sinn fyrir honum. Þeir
leita sæmdar hjá konungi með það að leiðarljósi að sæmdar verður aldrei
aflað með ósæmilegum hætti.
Vissulega eru til söguhetjur — mér kemur í hug Sneglu-Halli — sem haga
sér óhetjulega, eða amk. óhæversklega, við ýmis tækifæri, enda er þátturinn
af honum skopleikur með alþýðlegu yfirbragði. Samt er rétt að hafa í huga
að Halli sýnir hugrekki í samskiptum sínum við konung og ögrar honum þá
aðeins er konungur hefur gert sig beran að nísku. Skop þáttarins beinist því
hvorki að manngildishugsjóninni né konungshugsjóninni heldur styrkir
þær.
Manngildishugsjón þáttanna er vitaskuld hin sama og við sjáum í Islend-
ingasögum og öðrum fornum sögum, þótt kjarni hennar blasi óvíða jafn-
skýrt við. Við verðum því að reyna að svara spurningunni: hvers vegna var
ferð á konungsfund og viðurkenning konungs svo mikilvægt söguefni sem
raun ber vitni? Tengdist hún á einhvern hátt þeirri staðreynd að á Islandi var
enginn konungur?
IV
Það er vitaskuld takmarkað sem við getum vitað með vissu um það sem
gerðist í utanförum Islendinga á 11. og 12. öld, (ég geri eins og fyrr ráð fyrir
að frásagnargerð þáttanna hafi verið fullmótuð ekki seinna en um 1200), en
þó getum við verið nokkurn veginn viss um að leiðin til konungshylli hefur
ekki verið eins greið og í þáttunum. Almennar líkur benda til að oft hljóti að
68