Tímarit Máls og menningar - 01.02.1985, Síða 94

Tímarit Máls og menningar
undir skelfileg verk. (Prestaskólanemi drap t. d. stúlku úti í skúr með hennar
samþykki og var gripinn stundu síðar við morgunverðarborðið osfrv.) I einu orði
sagt: ég er sannfa’rður um að samtíminn sjálfur réttlætir að hluta til efnivið minn.
Þetta reyndust orð að sönnu í bókstaflegum skilningi. Tveim eða þrem
dögum áður en fyrsti hluti skáldsögunnar Glæpur og refsing kom út — en
þar er sjálfum glæpnum lýst, bárust þær fregnir frá Moskvu, að stúdent einn
hefði myrt okurkarl til fjár og benti allt til þess að hann hefði framið
glæpinn með þá sannfæringu að bakhjarli, að allt væri leyfilegt til að
leiðrétta rangsnúið ástand. Má nærri geta að höfundurinn var stoltur af
þessari sönnun á innsæi sínu.
I fljótu bragði gæti sýnst sem Dostoévskí hefði í stórum dráttum komið
sér niður á það hvernig sögu hann var að skrifa. En enn var margt ógert og
margt átti eftir að breytast.
III
Dostoévskí miðaði vel áfram með söguna um haustið, fyrst í Wiesbaden og
síðan í Pétursborg. I nóvember var „margt skrifað og tilbúið“ eins og hann
segir nokkru síðar í bréfi til Vrangels baróns, en þá brenndi hann handritinu
því „ég var sjálfur ekki ánægður". Hann byrjaði upp á nýtt að vinna úr
hugmyndakompum sínum og vannst það vel að í janúar 1866 birtist fyrsti
hluti Glæps og refsingar í Rússkí véstnik. Var þá ekki meira um annað talað
meðal læsra manna í Pétursborg. „Eg hef þegar heyrt marga tala um söguna
með aðdáun. I henni er margt djarft og nýtt að finna,“ segir hann í
fyrrnefndu bréfi til Vrangels, sem er skrifað í febrúar 1866. Samt er enn allt í
óvissu um það, hvort sögunni verður nokkurntíma lokið. Herfileg fylgi-
kona Dostoévskís, flogaveikin, hefur ágerst og gerir hann óvinnufæran
dögum saman, gyllinæð leggur hann í rúmið með kvölum, endalaust kvabb
út af fjármálum látins bróður og fjölskyldu hans gera honum lífið leitt. „Slík
saga er skáldskapar-verk, og til að vinna hana þarf andans ró og frelsi
ímyndunaraflsins,“ segir í sama bréfi. En ró og næði voru svo torfenginn
munaður í lífi skáldsins að Dostoévskí er að því kominn að leggja árar í bát,
hvað sem líður aðdáun lesenda á fyrstu kapítulum sögunnar:6
Það getur líka vel verið að ég eyðileggi skáldsöguna mína — mig grunar reyndar að
svo verði. Ef ég verð settur í skuldafangelsi þá eyðilegg ég hana eða get aldrei lokið
við hana og þá fer allt náttúrlega til fjandans.
Líf rithöfundar hefur lengi verið líkt því rúlettuspili sem Dostoévskí
stundaði af feiknarlegri ástríðu í hressingarplássum Evrópu. A fyrri öld var
84