Tímarit Máls og menningar - 01.02.1985, Blaðsíða 100

Tímarit Máls og menningar
vegna þess hve illa hann er settur, gæðir hann ýmsum jákvæðum eigin-
leikum sem fá að njóta sín á hans betri stundum. Með þessu móti tryggir
Dostoévskí það, að lesandinn geti ekki vísað Raskolnikof frá sér sem
einhverju siðferðilegu skrýmsli sem ekki sé mark á takandi og komi fáum
við. Raskolnikof er misheppnaður þjófur og morðingi en hann er líka einn
þeirra sem vel gæti orðið hetja góðs málefnis ef nokkrar „undarlegar og
ófullgerðar" hugmyndir hefðu ekki svifið yfir vötnum tímans og villt
honum sýn.
VI
Hingað til hefur einkum verið fjallað um sköpunarsögu þessarar frægu
rússnesku bókar. En Glæpur og refsing á sér aðra sögu ekki síður merkilega,
túlkunarsögu, sögu mikillar togstreitu um „réttan“ skilning á verkinu:
snemma bar á því, að ýmist vildu menn hafna Dostoévskí með öllu, taka
hann með fyrirvara eða túlka verk hans alfarið sér í hag, því — eins og Georg
Orwell komst að orði um Dickens: það var ómaksins vert að reyna að stela
honum!
Þessi átök hófust um leið og gagnrýnendur í Rússlandi höfðu flett síðustu
blaðsíðu sögunnar — og jafnvel fyrr. Menn skildu fljótt, að Dostoévskí var
með sögu sinni ekki aðeins að vara við því sem gerast kann þegar einhver
tekur upp á því að endurskoða sjálfum sér í hag boðorðið gamla: þú skalt
ekki mann deyða. Hann lét heldur ekki staðar numið við ádrepu á það
mikilmennasiðferði, sem Napóleon þriðji hélt fram í umdeildri og þá
nýútkominni bók sinni um Júlíus Sesar.12 Glæpur Raskolnikofs er bæði
tengdur við borgaralega nytsemdarspeki um að hver sé sjálfum sér næstur
og áhrif hugmynda efnishyggjumanna og sósíalista á unga Rússa á sögutím-
anum. Hugmynda, sem gerðu meðal annars ráð fyrir því að byltingarofbeldi
gæti verið rökrétt og nauðsynleg leið til að stytta þjóðinni leið til betra lífs,
til þeirrar „krystallshallar" sameignarskipulags, sem Tsjernisjevskí lýsir í
skáldsögu sinni Hvað ber að gera?. Dostoévskí leit svo á sjálfur, að
Napóleon, kaþólskan og róttæk efnishyggja, borgaraleg einstaklingshyggja
og skipulagstrú sósíalista væru allt greinar á sama meiði, þetta vestræna
illgresi hefði þegar eitrað hugsunarhátt menntaðra Rússa og einangrað þá frá
þjóð sinni. Hann leit á það sem hlutverk sitt að vinna gegn þessum
annarlegu áhrifum og vinna að sigri rússneskrar rétttrúnaðarkristni, sem
yrði ljós öllum heimi.
Hægrisinnaður gagnrýnandi og heimspekingur, N. N. Strakhof, tók
þetta upp í tímaritinu Otétsjestvennie zapíski. Hann hrósaði Dostoévskí
fyrir að hafa með miklu innsæi skýrt „andlega sjúkdóma“ samfélagsins, lýst
„níhilismanum sem kominn er fram á ystu nöf“, eftir að „siðgæðisgrund-
90