Tímarit Máls og menningar - 01.11.1986, Síða 27

Hugarfarssaga
þá holdsins fjötra-fargi er af oss létt,
það fipar oss.)
En á seinni hluta 19. aldar hefur þessi ótti alveg snúist við. Þá breiðist út
efnishyggja, sem er reyndar í anda Lúkretíusar en hefur þær afleiðingar að
menn fara að óttast dauðann vegna þeirrar hættu að kannske deyi sálin
einmitt með líkamanum. I örvæntingu sinni snúa menn sér þá til ýmiss
konar kenninga eins og spíritisma til að fá þann fagnaðarboðskap að
„dauðinn sé ekkert og komi okkur ekki ögn við“, því að eftir hann sé
framhaldslíf.
Það er augljóst, að hægt er að segja sögu tilfinningar sem er eins
sammannleg og jafnframt persónubundin og óttinn virðist vera: tilfinningar
af þessu tagi taka á sig ólíkar myndir á hinum ýmsu tímum en ná í hverri
mynd til stórra hópa manna. Því má skjóta inn, að það sem vitað er um sögu
tilfinninga eins og óttans við dauðann sannar ekki á nokkurn hátt „þróunar-
kenningu" R. Sprandel: óttinn breytist, en það er ekki hægt að sjá að
viðhorfin verði neitt „skynsamlegri" eða „vísindalegri“ í tímans rás og menn
hafi smám saman lært að sigrast á óttanum, — í rauninni eru þeir jafn
varnarlausir á 20. öld og á dögum Lúkretíusar. En þá vaknar spurningin:
hvernig breiðast tilfinningar eins og ótti út, hvernig getur maður vitað að
einhver annar er hræddur og hvernig geta sagnfræðingar, sem koma kann-
ske mörgum öldum seinna, vitað eitthvað um þetta? Svarið er einfalt: menn
geta aldrei vitað neitt um tilfinningar annarra, jafnvel ekki hvort þeir hafa
yfirleitt tilfinningar. Menn geta framkallað hræðsluviðbrögð í skíðaskála
með því að látast trúa á draugasögur sem þeir (eða aðrir) segja, og það er
engan veginn víst að sumir þeir, sem stuðluðu að útbreiðslu kviksögunnar í
Orléans eða létu öllum illum látum fyrir utan fataverslanir hafi sjálfir trúað
einu orði af kviksögunni. Sama máli gegnir um galdraofsóknir. Það sem
gerist er að menn fá merki hjá öðrum manni eða mönnum um ákveðna
tilfinningu, þau merki eru í vissu samhengi og vekja sams konar viðbrögð og
tilfinningu hjá þeim sjálfum, kannske á þann hátt að menn komast sjálfir í
þetta samhengi, ímynda sér sjálfa sig í sömu aðstöðu eða fara ósjálfrátt að
líkja eftir merkjunum. Það sem menn kalla hugarfarssögu er saga slíkra
merkja í víðasta skilningi.
5.
Allt þetta þarfnast nánari skýringa. Ljóst er að merki þurfa að fylgja
ákveðnum reglum, „málfræði“, — sem er að sjálfsögðu harla breytileg í
tímans rás — til að menn geti skilið þau, en jafnframt þurfa þau að vísa til
425