Tímarit Máls og menningar - 01.11.1986, Síða 28

Tímarit Máls og menningar
einhvers annars til að hafa einhver áhrif. Við því má búast að maður sem
verður viti sínu fjær af hræðslu við eitthvert sauðmeinlaust kvikindi, t. d. ál,
veki aðeins hlátur viðstaddra eða þá gremju. En allt öðru máli gegnir ef sú
trú er útbreidd meðal viðstaddra að álar snúi t. d. fætur undan mönnum eða
geri einhvern annan óskunda þaðan af verri: þá þarf maðurinn ekki að sýna
mikil hræðsluviðbrögð (sem hann getur auðvitað gert sér upp í hálfkæringi)
til að sjái í iljar viðstaddra í allar áttir. Við getum til bráðabirgða kallað
„hugmyndir“ — í óljósri og breiðri merkingu — það sem er að baki merkja
um ótta eða aðrar tilfinningar, en ljóst er að þær geta komið fram í
margvíslegum merkjakerfum, sem útiloka að sjálfsögðu ekki hvert annað
heldur geta fléttast saman á margvíslegan hátt. Hugmyndin um skaðsemi ála
getur t. d. valdið beinum hræðsluviðbrögðum og -merkjum, og það jafnt
þótt hún „liggi í loftinu" ef svo má segja og sé aldrei orðuð beint. í öðru
merkjakerfi getur hún orðið efni í þjóðsögur, sem eru sagðar eða ritaðar,
hún getur gefið tilefni til margs kyns frásagna eða komið fram í lífsreglum
(t. d. spakmælum), það er hægt að semja um hana kenningar, sem útskýra
hvers vegna álar séu hættulegir (eða sem útskýra, í allt öðru samhengi, hvers
vegna menn hafi trúað því að álar væru viðsjárverð kvikindi). Það er líka
hægt að tjá hugmyndina í myndum eða sýnilegum merkjum eða þá í
minnismerki á áberandi stað eins og t. d. eystri Tjarnarbakkanum í
Reykjavík.
Munurinn á þessum ýmsu tegundum merkja er sá að sum þeirra — t. d.
óttaviðbrögð, töluð orð sem háð eru vissum aðstæðum o. þ. h. — hafa bein
áhrif „hér og nú“, önnur geta hins vegar haft áhrif í fjarlægð, hvort sem er í
tíma eða rúmi. Þau bera manna á milli hugmyndir, sem eru síðan skilyrði
fyrir hræðsluviðbrögðum t. d., og geta beinlínis stuðlað að slíkum við-
brögðum, þegar ákveðnum skilyrðum er fullnægt eða þegar ákveðnir þættir
koma saman. Ein undirrót uppþotanna í Orléans voru ákveðnar hugmyndir
um mansal, sem breiðst höfðu út í alls kyns hasarbókmenntum og orðið að
e. k. „þjóðtrú" almennings: við viss skilyrði voru svo kaupsýslumenn, sem
af allt öðrum ástæðum höfðu sérstöðu í þjóðfélaginu, settir inn í hlutverk
kvennaþjófanna. A 16. öld getur vel verið að frásagnir um bellibrögð
galdrakvenna, sem bárust frá borg til borgar, hafi beinlínis valdið því að
menn fóru í dauðans angist að leita að líklegum galdranornum og af því
hlutust uppþot og ofsóknir. Merki af þessu tagi, sem hafa áhrif í fjarlægð,
geta svo breitt út ótta, sem er til staðar án þess að koma fram í afmörkuðum
hræðsluviðbrögðum eins og uppþotum, flótta o. þ. h.
Þegar hugmyndir og hræðslumerki einhverra einstaklinga hafa komið af
stað hræðsluviðbrögðum hóps manna við ákveðnar og afmarkaðar aðstæð-
ur, geta þau viðbrögð síðan orðið merki fyrir enn aðra menn, bæði beint og
426