Tímarit Máls og menningar - 01.11.1986, Síða 38

Tímarit Máls og menningar
ýmsar áttir, bæta við fleiri dæmum o. þ. h., en þótt allt kunni þannig að
ganga upp að lokum, er sú aðferð ekki alltaf traustvekjandi.
Loks má segja að þriðja leiðin sé sú að lýsa heimsmynd hóps manna á
ákveðnum tíma eins og Le Roy Ladurie gerir í riti sínu Montaillou, og er þá
tímavíddinni fórnað fyrir heildarmyndina. Þetta er þó naumast hægt nema
fyrir hendi sé mikið magn heimilda, og slíkt heyrir til undantekninga þegar
um fyrri aldir er að ræða.
Sá sem öðrum fremur hefur reynt að takast á við þennan vanda var fremur
heimspekingur en sagnfræðingur, Michel Foucault. I verki sínu Orðin og
hlutirnir (1966) afmarkaði hann mjög ákveðið „hérað“ í „heimi merkjanna",
alls kyns rit um ýmsar vísindagreinar, fyrst á „klassíska tímabilinu“ (17. og
18. öld) og síðan á 19. öld, og reyndi að leiða í ljós forsendur þessara merkja,
þ. e. a. s. viðhorf sem gerðu það kleift að þessi merki yrðu til og þýddu
eitthvað. Hann taldi að þessi viðhorf mynduðu ákveðið „djúpkerfi“ með
ýmsum mótsögnum og spennu, og gæti það haldist óbreytt um langt skeið
en síðan vikið skyndilega fyrir öðru. Þessar aðferðir, sem Foucault útskýrði
síðan í riti sínu Fornleifafræði þekkingarinnar (1969), hafa verið talsvert
umdeildar og sjálfur féll Foucault frá þeim síðar að nokkru leyti og reyndi
nýjar leiðir. En eigi hugarfarssagan ekki að lenda í kreppu innan tíðar, er
nauðsynlegt að fylgja fordæmi hans og reyna að skapa rannsóknum af þessu
tagi heimspekilegan grundvöll.
ATHUGASEMDIR
1) Þessi rit eru nefnd hér fyrst og fremst til viðmiðunar, en frá ýmsum þeirra er sagt ítarlegar í
greininni „Nýjar stefnur í franskri sagnfræði" (í Sögu 1982).
2) Eitt dæmi sýnir vinnubrögðin, og er það svo skýrt, að annarra er naumast þörf. þegar Aaron
J. Gourevitch fjallar um afstöðu Germana til náttúrunnar, vitnar hann í 75. kafla Njáls sögu,
en hann þýðir orð Gunnars og túlkar eins og í textanum stæði: „Fögur er hlíðin mín, svo að
mér hefur hún aldrei jafnfögur sýnst, bleikir akrar mínir en slegin tún mín, og mun ég ríða
heim aftur og fara hvergi" (Les catégories de la culture médiévale, bls. 57). Það er því ekki
nema von þótt Gourevitch — sem sagður er vera sérfræðingur í norrænni sögu og
bókmenntum — líti svo á, að það hafi ekki verið fegurð Fljótshlíðar sem réð ákvörðun
Gunnars um að snúa aftur, heldur umhyggja fyrir jarðeigninni og landbúnaðarstörfunum!
3) Þegar verkefni hugarfarssögunnar er skilgreint á þennan hátt, fellur sú kenning Le Goffs um
sjálfa sig, að bókmenntir og listir séu ekki góðar heimildir um hugarfar samtímamanna
verkanna, þar sem þessar greinar fylgi sérstökum reglum og formgerðin sé gjarnan arfur frá
fyrri tímum. Að þessu leyti má segja, að öll merkjakerfi séu undir sömu sökina seld, — þau
fylgja sérstökum reglum og „málfræði“ þeirra er jafnan að einhverju leyti arfur frá fyrri
tímum. En eins og áður var bent á, er tíminn öðru vísi í „heimi merkjanna" en í
atburðasögunni.
436