Tímarit Máls og menningar - 01.03.1992, Page 39

að vanmeta möguleika barnsins til djúprar,
tilfinningalegrar skynjunar.
Eins og ég minntist á áðan einkennir það
stóran hluta þess sjónræna áreitis sem böm-
in verða fyrir að það er brotakennt og flökt-
andi. í allri þessarri síbylju hefur bókin
sérstöðu. Bókin er varanleg, hún breytist
ekki.
Til hennar getur bamið leitað aftur og aftur
ef texti eða myndir uppfylla hjá því ein-
hverja þörf — staðfesta vemleika þess eða
gefa hugarfluginu byr undir vængi. Myndir
í bamabókum hafa því sérstöðu í myndflóði
nútímans og skipta ekki minna máli nú en
þær gerðu þegar minna var um myndir í
umhverfinu.
Myndskreytingar em myndir og hlíta
sömu lögmálum og allar aðrar myndir. En
þær eru jafnframt myndir í tengslum við
texta. Þetta samspil gerir sérstakar kröfur til
þess sem myndskreytir. Með vinnu sinni
getur hann auðgað textann, gætt hann meira
lífí, vakið upp spumingar, opnað nýjar leið-
ir. Á hinn bóginn geta myndskreytingar
njörvað textann niður, sett honum skorður
og dregið úr túlkunarmöguleikum. Nær-
tækt dæmi eru myndskreytingar ævintýra.
Ævintýrið hefur þá náttúru að það er ekki
fjötrað í viðjar rúms og tíma, það gerist
alltaf og aldrei, hér og í landinu fyrir austan
sól og sunnan mána. Einmitt þess vegna
fylgjum við hetjum ævintýrsins hiklaust út
í heiminn með nesti og nýja skó, þess vegna
eru sigrar þeirra jafnframt okkar sigrar. Nú
eru ævintýri oftast gefín út í skrautlegri
útgáfu með fjölda litmynda. Æði oft hafa
þeir sem myndskreyta valið þann kost að
festa söguna í ákveðinn ramma sögulegs
tímabils og láta t.d. Öskubusku vera uppi í
Frakklandi á tímum Lúðvíks fjórtánda. Um
leið og þetta er gert rýma möguleikar text-
ans, þetta tímaleysi sem einmitt stuðlar að
því að tengja ævintýrið við veruleika barns-
ins er ekki lengur alls ráðandi. „Einu sinni
fyrir langa löngu . . og „einu sinni voru
kóngur og drottning í ríki sínu ..." — þetta
er ekki lengur rétt.
Möguleikar til túlkunar eru óþrjótandi í
myndum jafnt og í máli. Auðvitað er hægt
að túlka tímaleysi í mynd. Hitt er bara svo
miklu auðveldara, að ganga í sjóð tilbúinna
hugmynda og gera fyrirhafnar- og umhugs-
unarlítið sams konar mynd og búið er að
gera ótal sinnum áður.
Því miður einkennist mikill hluti þess
efnis sem framleitt er fyrir börn einmitt af
klisjum, tuggum. Til þess liggja að ég held
einkum tvær ástæður. í fyrsta lagi er bama-
efni að stærstum hluta fjölþjóðleg iðnaðar-
framleiðsla og lýtur þar af leiðandi
markaðslögmálum. Þar með verður að úti-
loka allt efni sem er ekki nógu alþjóðlegt,
er bundið ákveðnu menningarsvæði. I öðru
lagi einkennist afstaða fullorðinna — og
við skulum ekki gleyma því að það eru
fullorðnir sem taka allar ákvarðanir í sam-
bandi við barnaefni — mjög af vanmati á
bömum, bæði hvað varðar vitsmunalegan
og tilfínningalegan þroska. Þetta tvennt er
auðvitað samvirkandi, þannig að í fram-
leiðslu á bamaefni er oft gengið út frá því
að bömin skilji ekki — eða foreldramir
kaupi ekki — nema það sem er ofureinfald-
að og yfírborðskennt, það sé söluvara. Þetta
gildir auðvitað fyrst og fremst um fjölþjóð-
lega framleiðslu, en hún er fyrirferðarmikil
í daglegu lífí og smitar jafnvel frá sér yfír í
þá framleiðslu sem hefur meiri metnað og
vill byggja á listrænum forsendum.
Einföldun og úrval er alltaf hluti af list-
TMM 1992:1
29