Tímarit Máls og menningar - 01.03.1992, Síða 56

bœttari með þekkingu á henni og þjálfun í
henni.
Páll hefur einnig gagnrýnt þá menn eða
einkum stéttir manna, sem bera ábyrgð á
velferðfólks og lífi, svo sem lœkna og hjúkr-
unarfólk, rithöfunda og nú síðast presta.
Þótt sú gagnrýni sé kannski afar mismun-
andi hefur hún samt einn megintilgang: Að
spyrjafólk hvað það meini með þvísem það
gerir og biðja það að hugsa um hvað það
er að gera.
Við byrjum þessvegna spjallið við Pál á
því að spyrja: Telur þú það vera hlutverk
heimspekinga almennt að finna að við fólk,
uppfrœða það eða veita einhverskonar
andlega leiðsögn ?
Heimspekingar reyna að fá fólk til að
hugsa. Þeir veita ekki andlega leiðsögn með
því að miðla vísdómi eða boða trú. Þó biður
heimspekingurinn fólk vissulega að játa
trú, því hann vill fá það til skilnings og trúar
á sannleikann og mikilvægi þess að leita
hans eftir leiðum skynseminnar. Sá sem
stundar heimspeki viðurkennir þar með til-
tekin gildi. Mikilvægast þeirra er sannleik-
urinn. En það verður að vera sannleikur
sem skynsemin getur skilið. Fólk velur oft
að trúa hinu og þessu sem það hefur engan
raunverulegan skilning á og þá að sjálf-
sögðu einnig án þess að hafa nokkrar gildar
ástæður fyrir trú sinni. Slík trú á ekkert skylt
við heimspeki.
Stundum byggir fólk skoðanir sínar á því
sem það telur vera heilbrigða skynsemi. En
heimspeki og heilbrigð skynsemi er tvennt
ólíkt. Heilbrigð skynsemi er safn viðtek-
inna skoðana, sem oft eru runnar undan
rótum heimspekinga, en geta líka verið
fengnar annars staðar frá, til dæmis úr trú-
arbrögðum. Sá sem beitir aðeins heilbrigðri
skynsemi heldur sig því innan ramma við-
tekinna skoðana og reynir ekki að standa á
eigin fótum. Hann notar viðteknar skoðan-
ir, en hugsar þær ekki sjálfur. Hugsanlega
notar hann skoðanirnar sem barefli gegn
skoðunum annars fólks. Með hinum við-
teknu skoðunum fellir hann dóma án þess
að reyna sjálfur að komast að því hvort þeir
séu réttir eða rangir. Maðurinn er hugsandi
vera og það þýðir að hann kemst ekki hjá
því að hafa skoðanir. Hann getur hinsvegar
hliðrað sér hjá því að hugsa þær sjálfur, eða
rökstyðja þær.
Venjulega er litið svo á að heilbrigð skyn-
semi sé besti mœlikvarðinn sem við höfum
á það sem fyrir augu og eyru ber. Það
virðist fráleitt að hafna henni einsog hverj-
um öðrum fordómum. Er ekki heilbrigð
skynsemi lágmarksskynsemi, nauðsynleg
forsenda dómgreindar manna?
Að vissu leyti, jú. Heilbrigð skynsemi er
reynslusafn kynslóðanna, hún er forðabúr
mannlegrar reynslu. Dæmi um heilbrigða
skynsemi Islendingsins er að fara ekki illa
klæddur á fjöll. En í þessu sést líka hvernig
heilbrigð skynsemi starfar: Hún krefst ekki
hugsunar. Oft er hún nytsamleg en það er
ekki fyrr en þú hættir að láta heilbrigða
skynsemi nægja að þú ert í raun farinn að
hugsa sjálfur. Þá er þú ekki lengur á valdi
heilbrigðrar skynsemi, heldur notar þína
eigin hugsun; viðteknar skoðanir ríkja ekki
yfir þér: Þú ert farinn að hugsa. í þessu
forðabúri sem heilbrigð skynsemi er, hafna
heimspekikenningar auðvitað oft á endan-
um. Sókrates hafði gífurleg áhrif á heil-
brigða skynsemi og margir heimspekingar
aðrir eftir hans dag, til dæmis Descartes og
Hume.
46
TMM 1992:1