Tímarit Máls og menningar - 01.12.1993, Page 56

langt og Rabelais, enda hikaði hann ekki
við að leita fanga í alþýðumenningu sam-
tíma síns, einkum þeirri sem dafnaði í þorp-
um og borgum á markaðstorgum og á
kjötkveðjuhátíðum fyrir föstuinngang. Þá
var heiminum snúið á hvolf, fíflið gert að
konungi, drukkið var og etið ósleitilega og
yfirleitt allt gert sem bannað var á öðrum
tímum.
Þessum efniviði hefur rússneskur bók-
menntafræðingur, Mikhail Bakhtin, gert
góð skil í bók sem hann ritaði um Rabelais
á millistríðsárunum en varð ekki kunn á
Vesturlöndum fyrr en á sjöunda áratugnum.
Óhætt er að segja að Bakhtin hafx breytt
grundvallaratriðum í hugsun okkar um höf-
undarverk Rabelais. Bókin heitir Verk
Frangois Rabelais og alþýðumenning á
miðöldum og á endurreisnaröld (ensk þýð.
Rabelais and his World). Þar er honum stillt
upp sem fulltrúa viðhorfs eða hugsunar-
háttar í vestrænni menningu, sem handhaf-
ar menningarlegs valds (kirkjan, mennta-
menn, valdastéttir) hafa gjaman haldið
niðri og því ekki komið fram nema hjá
alþýðunni.
Til að lýsa því er best að byrja á sjálfri
kjötkveðjuhátíðinni. Það skiptir máli að
hún á sér stað á ákveðnum tíma á ári hverju,
lýtur óskráðum reglum og fer aldrei út fyrir
viss mörk. Hún er því hluti af samfélaginu.
Nú byggjast öll samfélög á einhvem hátt á
því að efnalegum gæðum, valdi og virðingu
sé skipt misjafnlega á milli manna, en hug-
myndakerfi samfélagsins réttlætir þessa
skiptingu. Misskiptingin skapar þó spennu
og togstreitu.
Þegar sagt er að öllu sé snúið á hvolf á
kjötkveðjuhátíð þá er ekki átt við að hróflað
sé við hinni raunverulegu misskiptingu
heldur aðeins við því hugmyndakerfi sem
réttlætir það. Þegar fíflið er krýnt konungur
kamívalsins, er dregið dár að þeim sem fara
með veraldlega valdið. Þegar settar em á
svið gleðimessur og fáránlegar prósessíur
er snúið út úr fyrir handhöfum hins geist-
lega valds. Þegar hinn níski fulltrúi föst-
unnar tapar fyrir fulltrúa kjötkveðju-
hátíðarinnar í kátlegri afskræmingu burt-
reiða, er verið að spotta þá sem ráða efna-
legum gæðum. í raun er þetta aðeins leikur
að táknum, því eftir kamívalið fellur allt
aftur í sama farið, en þó hefur leikurinn
losað um spennuna í samfélaginu.
En gleðimenningin, hin taumlausa kæti
kjötkveðjuhátíðarinnar, hefur meira gildi
en aðeins það að losa um spennu í samfé-
laginu. I samfélagi sem leyfir kjötkveðju-
hátíð leysast spenna og andstæður upp í
hlátri, en þessi hlátur er af sérstökum toga.
Þetta er hvorki hinn krampakenndi óminn-
ishlátur sem blindar okkur fyrir því sem er
í kringum okkur né hinn illkvittnislegi hlát-
ur sem gerir lítið úr þeim sem standa höll-
um fæti, heldur sá jákvæði, góðgjami hlátur
sem sækir að manni þegar maður horfir
opnum augum á óleysanlegar mótsagnir
tilverunnar. Það er hæfileikinn til að hugsa
þrátt fyrir þessar mótsagnir sem er svo dýr-
mætur í anda karnívalsins. Því er hann
meira en einvörðungu spennulosunarað-
ferð tiltekins samfélags. Andi kamívalsins
gerir manninum kleift að horfast í augu við
grimman vemleika (við viljum lifa en mun-
um þó deyja) án þess að tapa lífsgleðinni.
Þennan anda flytur Rabelais inn í bók-
menntimar og er að því leyti að leggja
grunn að evrópsku skáldsögunni því hún er
umfram allt listin að setja hið flókna og
mótsagnakennda í tilvem okkar á svið í
formi frásagnar og hugsa um það.
Meðal þess sem Bakhtin hefur bent á sem

54
TMM 1993:4