Tímarit Máls og menningar - 01.12.1993, Side 105

Ritdómar
Fegurð heimsins mun hverfa
Gyrðir Elíasson: Tregahornið. Mál og menning
1993. 104 bls.
í sögunni um Nikulás Klím eftir Ludvig Hol-
berg verður söguhetjan fyrir því óhappi þegar
hún er að síga ofan í djúpan og dularfullan helli,
hátt uppi í ijöllum Noregs, að vaðurinn sem hún
dinglar í slitnar og hún fellur ofan í tómið, ofan
í annað sólkerfi sem býr í iðrum jarðarinnar og
er spegilmynd þess ytra. í tólf ár þvælist hann
um þennan iðraheim, milli reikistjama og him-
inskorpu og hittir fyrir aðskiljanleg samfélög
sem að góðum upplýsingarsið eru meira og
minna huglægar spegilmyndir þeirra sem
standa næst höfundinum, uns hann að endingu
smýgur fyrir tilviljun aftur upp á yfirborðið í
gegnum þann sama helli og hann féll niður um.
ítalski furðusagnahöfundurinn Tommaso Land-
olfi leggur út af þessari sögu í frásögn sinni af
„Bandormi jarðarinnar", og dregur af megin-
staðreynd hennar, sum sé að innan í jörðinni sé
annar heimur, þá eðlilegu ályktun að bók Hol-
bergs sé tilraun til lýsingar á innvolsi jarðarinn-
ar, því jörðin sé lifandi líkt og allar aðrar
plánetur; um það vitni fjölmargirfomirhöfund-
ar. Og líkt og hið innra sólkerfi er endurómur af
hinu ytra sér Landolfi fyrir sér hvernig innviðir
jarðarinnar spegla innviði þeirra sem byggja
hana og ímyndar sér stærð þeirra innviða í réttu
hlutfalli við stærð jarðar. Þannig velkist um í
þörmum hennar tröllauknir bandormar sem séu
risavaxin tákn um lífræna eiginleika alls efnis
og endalausra samsvarana á milli allra fyrir-
bæra alheimsins; í raun og vem sönnunin fyrir
því að hann eigi sér gróskumikla meltingar-
starfsemi.
Hins vegar gerir nýöldin með vísindum sín-
um og verklegum framkvæmdum á öllum svið-
um fastlega ráð fyrir því að hið „dauða efni“ sé
ekki gætt neinni meltingarstarfsemi í þeim al-
tæka skilningi sem var rakinn hér að ofan.
Heimsmynd nútímans er fastlega gmndvölluð
á því að hnettimir séu hvorki lifandi né eigi þeir
neina samsvömn í lífvemm á jörðinni. Síðasti
maðurinn til að halda því fram og hljóta samt
sess sem alvöru hugsuður var Giordano Bmno
því þó svo hann hafi verið brenndur á báli fyrir
að halda fram heimsmynd nútímans, þ.e. að
alheimurinn væri óendanlegt tómarúm, fyllt af
svífandi hnöttum, taldi hann að þessir hnettir
væm á lífi og hreyfðust um þetta óendanlega
rúm af eigin rammleik. Hugsun hans var því
ekki fullkomlega „nútímaleg", heldur byggðist
hún á því að nýjar hugmyndir í stjörnufræði
blönduðust á sérkennilegan hátt við nýplatón-
isma, dulhyggju og miðaldaguðfræði þannig að
úr varð ljóðræn heimssýn, ekki vísindaleg í
ströngum skilningi, heldur skáldleg og spá-
mannleg. En líklegast af þeim ástæðum hefur
hugsanahefð Bmnos kannski hvað minnst varð-
veist í vísindunum sjálfum (þó svo að þau haldi
fast við þá helgisögn að hann hafi liðið fyrir þau
píslarvætti) heldur hefur hún átt sér framhalds-
líf í skáldskapnum sem hefur hvað eftir annað
sýnt fram á að þessi lífhugsun er stærri hluti af
hugmyndum okkar um heiminn en hin staðfesta
heimsmynd vill vera láta (Um gildi þessa
heimsskilnings, gmndvöll hans og þýðingu fyr-
ir nútímabókmenntimar má t.d. lesa í grein
Matthíasar Viðars Sæmundssonar: „Myndir á
TMM 1993:4
103