Tímarit Máls og menningar - 01.06.1995, Blaðsíða 114

svolítið hæg framan af, kannski vegna
hins afdráttarlausa upphafs þar sem
strax er ljóst hvert stefnir sem veldur um
leið hættu á vissu spennufalli. Það gerist
þó ekki, m.a. vegna þess hvernig textinn
vísar sífellt fram og aftur og svo hins að
í krafti táknsæis breikkar Einar söguna,
færir út skírskotanir hennar með lýsing-
um á forfeðrum og fýrri tímum. Saga
fjölskyldunnar endurspeglar sögu ís-
lensku þjóðarinnar á þessari öld, m.a.
flutninginn úr sveit í borg, og þróunina
úr fátækt til sífellt rýmri fjárhags.
Allt tengist þetta með skýrum hætti
lífi og persónu Páls og gerir hann að eins
konar tákngervingi þjóðarinnar. Hann
er fæddur þann dag sem ísland gekk í
NATO og klofningur þjóðarinnar upp-
frá þeim degi kallast á við klofinn huga
og vitund Páls. Um leið verður hann líka
holdgervingur hins tvískipta heims á
tímum sem kenndir hafa verið við kalt
stríð. Ekki ffemur en þjóðin nær hann
að sætta þessar andstæður sem ffá fýrsta
degi eru dregnar í gegnum „hjarta hans
þvert“ eins og „hræelduð víglína“ , svo
vitnað sé í það ljóð Sigfúsar Daðasonar
sem geymir yfirskrift þessa ritdóms.
Klofin vitund Páls endurspeglar einnig
ólíka menningarheima tveggja kyn-
slóða: Á milli þess reynsluheims sem
hann á sameiginlegan með jafnöldrum,
(rokkmenningin með öllu tilheyrandi)
og heimsmyndar foreldranna er ginn-
ungagap. Foreldrar hans standa jafn
skilningsvana frammi fyrir þessum
ókunna heimi sonar síns og geðsýki
hans. Og það er til marks um hversu vel
þessi saga er byggð, að hvort tveggja
kemur saman í einum punkti þegar Páll
snýr heim úr sveitinni og allt er breytt:
Eins og foreldrarnir stendur hann
frammi fýrir nýrri veröld og örvænting
hans myndar nokkurs konar hvörf í sög-
unni: „Ég finn hvernig heimurinn læsist
um mig og allt er að hrynja." (104) Og
allt botnar þetta í klofinni vitund hans,
því misræmi sem er á milli hans túlkun-
ar á veruleikanum og allra hinna.
Fyrr var minnst á að hrynjandi sög-
unnar væri hæg framan af og það er ekki
einungis staldrað við sögu forfeðra Páls
heldur jafnframt bernsku hans sem líkt
og flest annað í sögunni þjónar tvíþætt-
um tilgangi. I fyrsta lagi er afar mikil-
vægt fyrir heildaráhrif sögunnar að lýsa
bernskunni, saklausum leikjum og
grunleysi hinna fullorðnu, og það eykur
tilfinningu lesanda fýrir því hversu
skammt er á milli þess sem kallað er
eðlileg hegðun og afbrigðileg. Allt virð-
ist leika í lyndi, en þó hvíla skuggar yfir
leikjum strákanna, þeir eru kannski ekki
svo saklausir þegar allt kemur til alls.
Þannig bergmála strákarnir að sjálf-
sögðu viðhorf og fordóma þjóðfélagsins
og kemur það t.d. vel ffam í frásögninni
af Steinunni gömlu.
1 annan stað kallastþættirnir af strák-
unum í fýrri hluta sögunnar á við frá-
sagnir síðari hlutans af „geðveiku
strákunum". Þeir eru hliðstæður á
margan hátt, jafheinlægir í túlkun sinni
á veröldinni sem hjá litlu strákunum
takmarkast af bernsku og ungum aldri
en hjá hinum geðveiku af veilu. Það er
kannski ekki síst í þessum þáttum sem
Einar Már sýnir styrk sinn í stíl. Hér
notar hann íróníu, húmor sem á köflum
er jafhvel galsafenginn, til þess að segja
sögu sem er í eðli sínu ákaflega sorgleg.
Þetta er ekki einfalt verk, fremur en ann-
að sem tengist efni sögunnar, og krefst
hárfíns jafnvægis í stíl. Írónían er líka
margslungin, hún þjónar sögunni m.a.
með því að skapa samúð með hinum
útskúfuðu sem verður miklu áhrifa-
meiri með þessum hætti. Sérvitringarn-
ir úr fýrri hlutanum, t.d. Keisari
norðurljósanna og Pétur einbúi hljóta
að skoðast í þessu ljósi, með þeim er sýnt
að „kleppur er víða“ og það sé síður en
108
TMM 1995:2