Tímarit Máls og menningar - 01.06.1995, Blaðsíða 116

menntaverðlaun Norðurlandaráðs
1994. Og nóbelsverðlaunahafi sama árs,
Japaninn Kensaburo Oe, segir bernsk-
una uppsprettulind allra sinna verka.
Það er því furðulegt til þess að hugsa að
í bókmenntaumræðum á Islandi skuli
fólk tala af einkennilegri lítilsvirðingu
um „bernsku- og uppvaxtarsögur“ og
oft á tíðum loka gjörsanrlega augunum
fyrir hinu táknlega eðli þeirra.
En hér er komið að áleitinni spurn-
ingu sem þessi saga varpar fram: Að hve
miklu leyti skapar maður sjálfur sitt eigið
líf og hvenær er maður leiksoppur örlag-
anna? Hugleiðingar um hin grimmu ör-
lög eru vitanlega fyrirferðarmiklar í
þessari sögu, af augljósum ástæðum
vegna þess að hún fjallar um mann sem
einhverra hluta vegna verður geðsjúkur,
tapar þeim (blá)þræði réttrar skynjunar
og skilnings sem bindur hann þeim
veruleika sem er okkar hinna. Þessum
hugleiðingum fléttar Einar inn í söguna
með ýmsum hætti á öllum stigum henn-
ar. Framarlega í sögunni minnist Páll
þess er sjúklingur af Kleppi, Baldvin
Bretakóngur, skammar hann fyrir að
hafa ekki gætt englanna sem Baldvin
hafði séð yfir barnavagni Páls forðum
tíð. Maður verður sumsé að passa upp á
sína verndarengla, annars á maður á
hættu að slitna úr tengslum við þann
guðdóm sem fylgir sérhverju ungu barni
og standa þá uppi varnarlaus fyrir ásókn
illra afla. Þetta má kalla myndræna út-
færslu á hugmyndinni um að hver mað-
ur beri ábyrgð á lífi sínu, en liggi
misjafnlega vel við þungum höggum ör-
laganna. Hugmyndin um englana og
ábyrgð hvers manns er vitaskuld ræki-
lega samtvinnuð þeirri örlagahyggju
sem mótar okkar gömlu klassísku bók-
menntir að miklu leyti og kannski er
niðurstaða Einars svipuð og stundum
má lesa út úr fornsögunum: Hverjum
manni eru sköpuð ákveðin örlög, en
sjálfur hefur hann innan ramma þeirra
visst val og hefur þannig tækifæri til þess
að móta líf sitt. Þetta er ekki í fyrsta sinn
sem Einar Már kallast á við bókmennta-
arfinn í verkum sínum og hann vinnur
úr þessari örlagahyggju með svipuðum
hætti og venja er í íslendingasögunum.
111 örlög liggja í loftinu alveg frá upphafi,
þeirri túlkun er gefið undir fótinn að
svona hafi lífi þessa drengs verið ætlað
að fara, fyrirboðarnir hrannast upp;
draumar og ættarfylgjur og Kleppsspít-
ali er sínálægur allan uppvöxt Páls. Ör-
lögin bíða handan við hornið, þau
tromma upp f gervi hinna geðsjúku sem
vappa um hverfið hans og minna sífellt
á sig eins og nornir, reiðubúnar að tæla
drenginn á vit örlaga sinna.
Þessi hugsun um örlög fær á sig svo-
lítið aðra mynd í síðari hlutanum sem
kallast „Farandskuggar“ eftir því heiti
sem Viktor gefur þeim Kleppsfélögum.
Hvað skyldi hann eiga við með því?
Hugsanlega þessa skyndilegu sviptingu
sambands einstaklings við veruleikann
sem við köllum geðveiki og fer eins og
skuggi milli persóna og tíma og verður
táknræn í því að látnir menn, ekki síst
menn sem skera sig úr, ganga aftur í
hinum geðveiku. Andi þeirra fer inn í þá
eins og farandskuggi, eins og Hitlers í
Viktor. Reyndar er rétt að benda sérstak-
lega á Viktors-þátt í sögunni sem er frá-
bær og gott dæmi um að einstakir hlutar
hennar mynda oft innbyrðis heild jafn-
framt því að vera í órofa tengslum við
alla söguna og fá merkingu í ljósi henn-
ar.
Hér hefur aðeins verið bent á fáein
umhugsunarverð einkenni þessarar
margræðu sögu og reynt að varpa svo-
litlu ljósi á hvað geri hana svo áhrifa-
mikla sem raun ber vitni. Tæpast fer á
milli mála að ég hef staldrað við kosti
sögunnar, enda eru þeir yfirgnæfandi og
þótt ekki sé hún gallalaus fremur en
110
TMM 1995:2