Tímarit Máls og menningar - 01.12.1997, Síða 101

LITLU VARÐ VÖGGUR FEGINN
af Konungsskuggsjá, þar sem eðli þeirra er tengt dauðanáttúru jarðelds og
hafísa. íslenskir goshverir eru samkvæmt þessu riti „að sumri náttúru sem
eldur sá“, því þeir gera allt að steini sem vatnið fellur á. Þetta er skýrt með
dulúðugum samhrifum: „Og þyki mér þau líkindi mest til draga, að vatnið
mun dautt vera, að það dregur til dauðrar náttúru hvaðvetna það, sem það
vætir með sínu ádrifi, því að steinninn hefir dauða náttúru“13. Hveravatnið
bjó samkvæmt þessu yfir undarlegum áhrifakraff i sem ekki var hægt að skýra
á náttúrulegan hátt, enda virðist hafa verið gert ráð fyrir andlegu eða
djöfullegu eðli ákveðinna náttúrufýrirbæra;hafísinn við strendur landsins
var fangelsi fordæmdra líkt og gígurinn í Heklu samkvæmt Konungsskugg-
sjá. Þessar hugmyndir hafa lifað á meðal landsmanna um miðja átjándu öld
ef marka má skrif Eggerts og Bjarna, en í áðurnefndri ferð gengu þeir á
Heklufjall eins og frægt varð, en litið er á hana sem táknrænt upphaf
íslenskrar upplýsingar í Bókmenntasögu III. Hekla hafði lengi verið upp-
spretta furðusagna því sagt var að þar væri hyldýpishelvíti sem bergmálaði
af harmagráti og kveinstöfum,auk þess sem hrafnar og gammar flygju
umhverfis í kolsvörtum flokkum, enda átti fjallið að vera ókleift líkt og
Snæfellsjökull. Eggert og Bjarni gengu á hólm við þessa trú með fjallgöngu
sinni, landnámsriddarar þekkingar og vísinda, og komust þeir upp á tindinn
um miðnætti hins 20. júní. Sáu þeir hvorki gjár, sjóðandi hveri, eld né reyk,
heldur nýsnævi, jökla og stöðuvötn, enda var sumarnóttin björt sem dagur;
og í fjarska sást einstakt, ferhyrnt fjall sem líktist „háreistri höll“, Herðubreið.
Þeir snéru því til baka sigrihrósandi eftir að hafa merkt sér tindinn, en við
fjallsrætur beið þeirra fylgdarmaður sem kennt hafði höfuðverkjar og ekki
viljað halda lengra; en „við héldum“, rituðu Eggert og Bjarni síðar, „að hjátrú
hans og ímyndun bannaði honum að nálgast hið skelfilega fjall“14. Hann
hafði nú hjarnað við og undraðist mjög að þeir kæmu heilir af fjallinu. Hið
sama gilti um biskupinn í Skálholti sem átaldi þá fyrir fífldirfsku sína,
hryllingur eldfjallsins var í augum hans veruleiki sem ekki mátti brjóta eða
vanvirða.
Hekluferðin 1750 er í Bókmenntasögu III tákn um ákveðna sögugoðsögn:
framsókn vísindalegrar skynsemi sem á að hafa rutt ömurlegum hugarsorta
og hjátrúarfáfræði úr vegi á upplýsingaröld. Eggert og Bjarni eru samkvæmt
henni vísindahetjur sem brutu landið undir manninn með því að skýra og
nafngreina; það sem áður vakti undrun og óhugnað, hrylling fyrirboða,
banns eða djöfulsskapar varð að vitsmunalegu efni sem greint var í anda
nýrrar hlutlægni, gengið var út frá efnislegu náttúrukerfi, vísindaleg lýsing
kom í stað þjóðsögulegrar túlkunar, teflt var fram nýjum orsakaskýringum,
hlutlæg sundurliðun leysti óræð hvörf og samlíkingar af hólmi. Veruleikinn
var að sjálfsögðu flóknari en þessi sögugoðsögn gefur til kynna, því umræða
TMM 1997:4
99