Tímarit Máls og menningar - 01.12.1997, Síða 102

MATTHlAS VIÐAR SÆMUNDSSON
upplýsingarmanna einkenndist þrátt fyrir yfirlýsta vísindahyggju af óvissu
og tvískinnungi, togstreitu dulúðar, trúar og hlutlægni. Einfalt þróunarlíkan
getur ekki lýst því sem gerðist í flæktum huga manna á þessum tímum, eins
og nefnd eru fjölmörg dæmi um í Bókmenntasögu III.
Skrif Eggerts og Bjarna um hveri Suðurlands varpa ljósi á það sem hér var
sagt, en í þeim er vatnið dauða skýrt á hlutlægan hátt, gerð er grein fyrir
steingerðarmætti hveravatns, hvernig hverahrúður myndast á löngum tíma,
að allt á sér náttúrulegar orsakir. Þeir etja kappi við þessar uppsprettur með
nútímaleg mælitæki að vopni, lóðlínu og flotvog, jaftiframt því sem gætt er
raunsæis í lýsingum. Við fáum að vita um þvermál Geysis efst og við botn,
dýpt gosskálar, hæð gosstróka, lengd þeirra og tíðni, jafhvel gildleika lóðlínu,
auk þess sem notuð eru hlutlæg samanburðardæmi: skálin líktist trekt í
lögun, dynkir á undan gosi minntu á fjarlæg fallbyssuskot. Lýsingin tak-
markast með öðrum orðum við hið sýnilega, jafnffamt því sem dregnar eru
ályktanir um eðli og upptök einstakra linda. Hér voru raunsæismenn á ferð
sem í engu sinntu sjúklegu ímyndunarafli, misskilningi og hjátrúarhindur-
vitnum að eigin sögn; reynsla, lýsing og rökfræðileg greining áttu að leysa
fólk undan dularfullri náttúru sem það hafði samsamað sig við.
Eggert og Bjarni höfðu einfaldleika og skipulag að leiðarljósi, markmið
þeirra var gott og gilt, en þeim var eins og öðrum um megn að hefja sig upp
yfir samhengi síns tíma, enda er texti þeirra undarlega mótsagnakenndur ef
að er gáð; ævintýrið brýst inn í lýsinguna jafnskjótt ogþví hefur verið hafhað,
forsendur hennar leysast upp líkt og fyrir endurtekningarnauð. Hér er ekki
um tilviljunarkenndan usla að ræða því niðurrifið er reglubundið, hvort sem
litið er til lýsingar Geysis í Haukadal, Marteinslaugar í Haukadal, Grafarhvers
í Hreppum eða Akrahvera í Ölfusi; athugun þeirra þróast ævinlega frá
vísindalegri vissu inn í óstöðugleika þar sem flest er mögulegt, tala má um
viðureign sem lýkur í undarlegu þrátefli. í lýsingu Geysis er haft eftir
Haukdælum að miklar gosstrokur boði regn og storm án þess að gagnrýni
bregði fyrir, enda gætir fyrirboðatrúar víðar hjá Eggerti og Bjarna,svo sem í
lýsingu Baðstofuhvers í Ölfusi, en gysi hann óvenjulega hátt með miklum
hávaða og gufumekki átti óveður að vera í aðsigi. Hér er með öðrum orðum
gert ráð fyrir duldum áhrifatengslum, flæði á milli mismunandi atburða,
óræðum samhrifum sem svo má kalla. Þá eru rakin gömul munnmæli um
Marteinslaug sem átti að hafa sprottið úr hörðum kletti með yfirnáttúruleg-
um hætti, auk þess sem vatnið var gætt lækningamætti að sögn. Eggert og
Bjarni taka ekki afstöðu til þessa helgiævintýris, en „í raun og veru er það
mjög einkennilegt“, rituðu þeir síðar, „að vatnið sprettur hér upp í gegnum
harða og þétta klöpp, sem er tvær álnir á hæð og þriggja álna breið“15. Hér
má glöggt sjá erfiðleika upplýsingarmanna sem hvorki gátu afneitað eigin
100
TMM 1997:4