Tímarit Máls og menningar - 01.12.1997, Síða 103

LITLU VARÐ VÖGGUR FEGINN
reynslu né fundið skýringu í hinu yfirskilvitlega; lýsing þeirra mætir sinni
eigin takmörkun, ónefnanlegu náttúruferli sem brýst undan þekkingu þess
sem athugar og skráir. Samskonar óvissu gætir í lýsingu hverafugla sem áttu
að hafa sést í Grafarhver og í Akrahverum, en þar er slegið í og úr, engu trúað
og öllu samt, enda var erfitt að bera brigður á almenna sögn trúverðugra
sjónarvotta. Ályktunum þeirra má skipta í þrennt, fyrst er sagt: „Ef þetta er
satt, þá er þar um að ræða einn af leyndardómum náttúrunnar“; næst: „Hver
má trúa því, sem honum trúlegast þykir“; og loks: „Við erum enn í vafa um
þá“. Þeim þykir þetta fuglafágæti vafasamt því það laut engum þekktum
lögmálum, en híma samt við hverina í Ölfusi tímunum saman í von um að
sjá til fuglanna, auk þess sem stærð þeirra, litarafti, vexti og sundlagi er lýst
eftir sögn „skilorðra manna“. Þá er getið ólíkra hugmynda um eðli fuglanna,
að þeir séu gufumyndanir, náttúrulegar skepnur, draugar eða sálir ffamlið-
inna, án þess að úr þeim sé skorið. Var málið allt hið örðugasta úrlausnar.16
4
Dæmið að ofan sýnir að mínum dómi þekkingarvanda sextándu, sautjándu
og átjándu aldar í hnotskurn, flækju reynslu, trúar og hugarflugs, raunsæis
og dulúðar. Þetta var flókinn reynsluheimur sem fr æðimenn seinni tíma hafa
ofureinfaldað með hugtökum „hjátrúar“ og „skynsemi“, auk þess sem skipt-
ing lærdóms- og upplýsingaraldar hefur skapað skakka mynd. Heimildir
þessara alda sýna allavega að mismunandi þekkingargerðir gátu verið virkar
í skrifúm sömu manna, þótt vægi þeirra væri misjafnt, sá hinn sami gat trúað
á skrímsli og fyrirboða, þótt hann aðhylltist kristilega nauðhyggju og stund-
aði jafhframt hlutlægar náttúrurannsóknir; þjóðleg dulvísi, rétttrúnaður og
vísindalegt raunsæi blönduðust iðulega saman, þótt eitt þekkingarform væri
yfirleitt í forsæti. Höfundar sautjándu og átjándu aldar glímdu því ekki
aðeins um opinberar lífsskoðanir heldur þekkingarfræðilegar forsendur
þeirra; sannleiksmyndunin sem slík var vandamál eins og sjá má af ritgerð-
um, þar sem reynt er að ryðja nýjum hugtakabúnaði braut í gegnum
„merkilegt afsönnunarferli“, eins og það hefur er orðað í Bókmenntasögu
III. Ritgerðir upplýsingarmanna sýna auk þess að hugsunin sveiflast ekki
aðeins á milli órökrænnar dulhyggju og vísindalegrar rökleiðslu heldur
stjórnast hún oft af báðum í senn; þessir textar fela iðulega í sér opinskáa
samræðu, boðið er upp á öndverða valkosti, jafhframt því sem mismunandi
skýringar renna oft saman í mótsagnakennda blöndu, líkt og gerist um okkar
eigin þekkingu.17
Hvað kemur þetta Fúkka við kann einhver að spyrja? Þeir sem hafa
eitthvað kynnt sér sögugreiningu Foucaults sjá þegar að um allt aðra sögusýn
TMM 1997:4
101