Tímarit Máls og menningar - 01.12.1997, Síða 104

MATTHÍAS VIÐAR SÆMUNDSSON
er að ræða, því gengið út frá fjölbreytni, ósamkvæmni og mótsögnum í
vitsmunalífi einstaklinga og söguskeiða. Hér er gert ráð fyrir að minnsta kosti
þremur samtíða þekkingargerðum sem útiloka ekki hver aðra líkt og epistem
Foucaults, auk þess sem þær eru að ákveðnu marki meðvitandi, þannig að
samtímaleg umræða um forsendur þeirra er möguleg. Þessar gerðir eru auk
þess raktar til tvenns konar hugsunarhátta (frumlægra reynslutengsla) sem
flæktust með ýmsu móti saman, þótt upplýsingarmenn teldu sér trú um
annað. Foucault gerði því hins vegar skóna (árið 1966) að vitsmunalíf hvers
og eins lyti fastmótuðu reglukerfi er staðlar hugsun fólks um heiminn. Þá er
dulhyggjuhugtakið notað um vætta- og fyrirboðatrú sem grundvallast hefur
á samlífi manns og náttúru, enda er stundum heppilegra að nota hugtök
töfra, goðvísi, þjóðtrúar eða samsemdar um slíka þekkingargerð.
Bókmenntasaga III byggist á mannfræðilegum rannsóknum sem hafa
fyrir löngu leitt í ljós að hugarfar manns eða hóps getur gerið dulúðugt eða
vísindalegt eftir atvikum, að fólk getur lifað í ólíkum hugmynda- eða merk-
ingarheimum í senn, hvort sem litið er til ffumstæðra þjóða, upplýsingar-
manna átjándu aldar eða okkar sjálfra nú á dögum. Dulhyggja Kóperníkusar,
Keplers og Newtons sýnir að hér er varla um afbrigði að ræða; margir
hugsuðir geta rúmast í einum líkama, ef svo má að orði komast. Það gildir
einnig um minni spámenn, til dæmis Ólaf Davíðsson rithöfund og þjóð-
sagnasafnara sem ritaði í bréfi til föður síns árið 1884: „Það er undarlegt að
vera mest interesséraður fyrir náttúrufræði og þjóðtrúarff æði. Maður skyldi
þó halda, að þær ættu ekki miklum mun betur saman en Jehovah og
Belsebubbur, en sú verður oft raunin á, að extrema se tangunt (andstæður
mætast) og það undarleg í mannssálunni"17. Þá er nokkurn veginn víst, hvað
sem furðu Þorsteins Vilhjálmssonar líður, að nútímaeðlisfræðingar eru jafn
flæktir innan í sér og Kóperníkus, Kepler og ísak Newton, þótt ekki leggi þeir
stund á stjörnuspádóma, hljómlist himintungla og gullgerðarlist. Það er
varla einleikið hversu margir þeirra hafa hneigst til trúar og dulhyggju á
seinni árum.
5
Fátt er eins vandmeðfarið og alhæfingar, segir Einar Már af þóttafullri spekt
í ritdómi sínum. Því til sönnunar er vitnað í almennt inngangsyfirlit um
sjálfsævisögur, þar sem höfundur leyfir sér að minnast á guðspjöllin eins og
þær komi íslenskum bókmenntum við; hvað á svona bókmenntalegt rúllu-
skautahlaup frá fornöld, um miðaldir og endurreisn til íslenskra eldklerka
að þýða, spyr Einar Már í forundran, og hvað um Guibert af Nogent og Pétur
minn Abelard sem báðir sömdu persónulegar sjálfsævisögur á fyrri hluta
102
TMM 1997:4