Tímarit Máls og menningar - 01.12.1997, Side 106

MATTHÍAS VIÐAR SÆMUNDSSON
í nágrannalöndum, hvort tengsl reynslu og hugarflugs séu eða hafi verið með
sérstöku móti hérlendis? Það má til dæmis ímynda sér sögulega rannsókn á
hugmyndum ljóðskálda um hinar norrænu höfuðskepnur, frumöflin og eðli
náttúrunnar, frá miðöldum til tuttugustu aldar; hvernig eldurís og hin
óbyggða náttúra birtast í ljóðlist frá einum tíma til annars. Slík rannsókn
hlýtur að grundvallast á íslenskum örnefnaforða, þjóðtrú, fræðum og ævi-
heimildum, þó freistandi sé að rekja allt til þýskdanskrar rómantíkur; er alveg
víst svo dæmi sé tekið að Bjarni Thorarensen hafi lært óbyggðaskynjun sína
af útlendum bókum? Nauðsynlegt er að lesa sig í gegnum hefðbundið
málskrúð, hugtaka- og líkingafrerann sem svo má kalla, að undirstöðu
skilnings, frumafstöðu viðkomandi einstaklings, hvernig hann fann til sín í
og gagnvart íslenskri náttúru.
6
Bókmenntasaga III fjallar um list og þekkingu með hliðsjón af skáldskap,
þjóðtrú, ævisögum og fræðibókmenntum, en jafnframt því er hugað að
sjálfsskilningi fólks á tímamótum, drepið er á sálarlíf og siðferði eins og þau
má ráða af rituðum heimildum. Vikið er að kerfisbundinni sjálfsmótun
íslensks bændasamfélags og kirkjulegum áhrifum: játningartækni, lífsögun
og skyldubundinni þrautargöngu (meinlætahyggju), einstaklingsbundnu
siðferði sem virðist hafa leystst upp á nítjándu öld, stundum með harmsögu-
legum eða neyðarlegum afleiðingum. Það gildir til dæmis um tvær kynslóðir
sem kenndar hafa verið við Fjölni og Verðandi, en þær voru miklu líkari en
virðast kann í fljótu bragði, bæði hvað varðar hugarfar, tjáningarhátt og
hlutskipti; menn eins og Jónas Hallgrímsson, Konráð Gíslason, Benedikt
Gröndal, Gestur Pálsson og Einar Hjörleifsson eru eins og steyptir í sama
móti eftir á að hyggja; lýst er ferðalagi undan skugga krosstrésins,undan
alltumvefjandi náttúru og undan stýrandi samfélagsmótun, til nýstárlegrar
lífslifunar er einkenndist ákaflega oft af sálarlífskreppu sem blandast hefúr
áðurnefndri þekkingarflækju; mönnum virðist hafa reynst erfitt að sam-
ræma líferni, ljóð og þekkingu við breytt skilyrði. Hér er oft og tíðum vitnað
í textabrot, smámuni eða aukaatriði sem opnað geta óvænta sýn um þoku
túlkana og hugmynda að sérstöku lífi þess sem skrifar eða um er skrifað.
Slíkir persónufleygar geta tengst afmarkaðri lýsingu samferðarmanns, tján-
ingu í ljóði eða bréfi, tilteknum atburði sem oft sýnir ósamræmi sjálfsmats
og raunveruleika, persónulegs markmiðs og hugmynda annarra. Ég hef
aldrei séð mann með eins dauð augu var sagt um Gest Pálsson þegar verst
var fýrir honum komið í Höfn; hvaða áhrif höfðu þessar aðstæður á lífsskoð-
un hans og sagnaskáldskap, svo dæmi sé tekið? Hér liggja fyrir miklar
104
TMM 1997:4