Tímarit Máls og menningar - 01.03.2000, Blaðsíða 21

ÍSLENZK MENNING OG EVRÚPSK ÞJÓÐERNISSTEFNA
í byrjun 20. aldar með ritum sagnfræðinga á borð við Boga Melsteð og Jón
Aðils. Árið 1891 kvartar Bogi Melsteð undan ástandinu í þessum efnum á
íslandi í umsókn sinni til Alþingis um styrk til að rita sögu íslands á vísinda-
legan hátt. „Allir menntaðir menn“ segir Bogi:
eru sammála um það, að sagan sje ein af hinum allra lærdómsríkustu
og merkustu vísindagreinum, og sjerstaklega sje það nauðsynlegt...
fyrir hverja einstaka þjóð að þekkja vel sína eigin sögu, enda láta allar
menntaðar þjóðir, nema vjer íslendingar einir, sögu sína sitja í fyrir-
rúmi fyrir sögu annara þjóða bæði í skólunum og utan þeirra.3
Að lokum ber að hafa í huga að þrátt fyrir að íslenskar miðaldir væru
gjarnan upphafnar meðal ýmissa menntamanna álfunnar og yrðu efniviður
í þjóðernismýtu evrópskra þjóða þá voru íslendingar fátæk þjóð á jaðri Evr-
ópu þar sem nútíminn var rétt að hefja innreið sína. Eins og Nordal gerir
hreinskilnislega grein fýrir í forspjalli Islenzkrar menningar þá voru viðhorf
erlendra þjóða til íslendinga mörkuð af þessari stöðu.4 Eins og þar kemur
einnig fram var Sigurður Nordal óviss um gildi hinnar íslensku þjóðar, jafn-
vel svo að honum fannst hann þurfa að „spyrja þess alveg hreinskilnislega,
hvort Islendingar væru ógæfuþjóð og ógæfa að vera fæddur meðal þeirra.“5
Út frá þessu má einnig leiða getum að því að hann hafi verið óviss, ekki að-
eins um gildi íslands meðal evrópskra þjóða heldur einnig um stöðu sjálfs
sín sem menntamanns á evrópska vísu, í heimi þar sem þjóðernisleg sjálfs-
mynd var orðin samofin hinni persónulegu sjálfsmynd. Þetta má a.m.k. lesa
út úr hugleiðingum hans um hlutskipti íslendinga og stöðu þeirra meðal
annarra þjóða: „Smáþjóðin var ekki einungis úti á íslandi. Eg bar hana með
mér, í sjálfum mér, hún var hluti af mér eins og eg af henni.“6
íslenzk menning er skrifúð sem viðbrögð við þessum aðstæðum enda leit
höfundurinn þannig á hlutverk hennar að hún skyldi vera eins konar varnar-
ræða fyrir íslenska þjóð. Hún skyldi þjóna sem útskýring á hvað í því fælist að
vera íslendingur ekki aðeins í fornöld heldur einnig í nútímanum. Ritið
skyldi vera „leiðarvísan um liðna reynslu fyrir þá, sem vilja hugsa um samtíð
og framtíð, hvað þjóðin á bezt, þarfnast, skortir helzt“. Hún skyldi fjalla um
„vandaþess og vegsemd að vera íslendingur nú á dögum“.7
Þegar horft er til baka nú tæplega 60 árum eftir að ritið kom út og skoðað
hvaða þjóðernislegu hugmyndir það eru sem liggja að baki þessari málsvörn
virðist sem að með íslenzkri menningu hafi Sigurður Nordal skrifað sig inn í
hefð sem átti sér áratuga og raunar um það bil aldarlanga sögu í evrópskri
þjóðernissinnaðri fræðimennsku. Um leið styður það skoðun þeirra sagn-
fræðinga sem telja að sérstaklega beri að skoða íslenska þjóðernisstefnu út
11
TMM 2000:1
www.malogmenning.is