Skáldskaparmál - 01.01.1992, Blaðsíða 238

236
Svanhildur Óskarsdóttir
fólksins“ ef svo má segja og frásagnir prestssögunnar af gæsku Guðmundar
við fátæklinga sýna að Guðmundur hefur í trúarhita sínum ekki snúið sér frá
jarðlífinu til þess að rækta samband sitt við Guð heldur reynir hann að
sameina þjónustu við menn og þjónustu við Guð: Það var „athöfn hans
hversdagslega tiða d millum að kenna og rita“ (61). Og það örlar á því
viðhorfi hjá höfundi sögunnar að atferð Guðmundar ætti að vera öðrum til
eftirbreytni þegar rakin eru viðbrögð manna við henni:
Sumir þökkuðu Guði þeir er þurfendur voru og bæði höfðu gagn af andlegt og
líkamlegt en sumir öfunduðu, það er þeir voru minni nytjamenn af meirum
ættum heldur en hann var. En hitt skildi þó miklu meira er þeir skyldu af sjálfum
sér taka í trú og meinlætum og ást við Guð því að þeir sá sig hvern dag ólíka
hans atferðum. (62)
V
Eins og Caroline Walker Bynum hefur bent á, felast vandkvæðin við
rannsóknir á trúarlífi á 12. og 13. öld í því að torvelt er að sýna fram á
verulegan mun á viðhorfum t.d. kanúka og munka af því að hliðstæðurnar
eru svo margar.18 Þau atriði sem hægt er að draga fram sem vísbendingar um
trúarviðhorf Guðmundar Arasonar eru í þessum skilningi fremur almenns
eðlis, algeng á 12. öld, og hugsanlegt að rekja þau til ýmissa róta. Mér finnst
eðlilegast að líta til þeirra hreyfinga sem fyrir eru í landinu á hans tíð. Ef gera
á Guðmund að sérstökum boðbera guðfræði í anda sistersíana á Islandi
verður að vera hægt að sýna fram á að hann hafi boðað eitthvað það sem
skilur þá stefnu frá öðrum. Það er þá einkum sú áhersla sem lögð er á einveru
og persónulegt, mystískt samband einstaklingsins við guðdóminn.
Bernharður frá Clairvaux er þekktur fyrir kenningar sínar um ástareiningu
sálarinnar og Guðs og fyrir þau áhrif sem þær höfðu m.a. á Maríudýrkun.19
Þessa gætir hvergi í prestssögunni og hefði þetta verið mikilvægur þáttur í
kenningum Guðmundar mætti ætla að nemandi hans (ef hann skrifaði
söguna) viki að því, eða hægt væri að lesa það út úr sögunni. Sérstaklega væri
líklegt að meira færi fyrir Maríu. Höfundur Guðmundar sögu D, Arngrímur
Brandsson, ljær henni að vísu mun meira rúm en gert er í prestssögunni en
mig grunar að skýringin á því sé fremur sú að Arngrímur hafi sjálfur verið
mikill Maríudýrkandi en að hann hafi haft heimildir um Maríuást
Guðmundar. Maríudýrkun fór mjög vaxandi allsstaðar í Evrópu á síðari
hluta miðalda, guðsmóðirin varð þá helsti árnaðarmaður lítilmagnans og
sjálfsagt hefur hún verið orðin föst í sessi hér á landi á dögum Arngríms (um
miðja 14. öld). Erfiðara er að segja til um hvenær menn tóku fyrst að ákalla
18 Bynum, einkum bls. 22-36.
19 Túlkun hans á Ljóðaljóðunum er t.d. höfð til marks um þetta.