Skáldskaparmál - 01.01.1992, Blaðsíða 298

296
Um bœkur
hverju sinni heldur fyrst ogfremst í Ijósi allrar hefðarinnar þar sem svipað orðfxri eða
aðstæður koma upp.
Þessar athuganir leiða Foley á vit viðtökurannsókna og þess hvernig hefðbundnar
vísanir gera ráð fyrir þátttöku áheyrenda. Margt er að þessu leyti líkt með hlutverki
lesenda og áheyrenda þegar kemur að hlut þeirra við sköpun orðlistaverksins.
Aðalmunurinn er þó alltaf sá að í munnlegri hefð er ekki um að ræða einn texta sem
allt byggist á heldur er hver flutningur í raun hluti af heildinni; heild sem birtist
áheyrendum aldrei í einu lagi og verður því aldrei höndluð. I rithefð koma nýir
lesendur alltaf að „sama“ verkinu en í munnlegri hefð eru nýir áheyrendur við hvern
flutning og hvergi er hægt að ganga að neinum „texta“ utan lifandi flutnings. Af
þessu leiðir í fyrsta lagi að áheyrendur verða að virða hverja gerð sögu fyrir sig og
hlýða á hana, og í öðru lagi þurfa þeir að nýta eigin þekkingu á hefðinni til að fylla
inní eyður sögu.
Til skilningsauka rekur Foley hvernig form og aðferðir í hefðbundinni egypskri
og kínverskri myndlist geta virkað eins og í hefðbundinni orðlist. I myndlist þessara
þjóða er gert ráð fyrir þekkingu áhorfenda á forminu og því er stöðugt unnið með
vísanir í hefðina - líkt og raunar í klassískum málverkum okkar menningarsvæðis þar
sem áhorfendur þurfa að þekkja sínar Biblíusögur og goðsögur Grikkja og Rómverja
til að botna í verkunum.
Markviss notkun hefðar og þekkingar áhorfenda er vitaskuld erfiðari í frumlegri
nútímalist þar sem sú krafa hefur verið uppi um skeið að skapa eitthvað nýtt og áður
óþekkt. Leikmönnum í listum hefur oft reynst erfitt að fylgja slíkri listsköpun eftir
og í ljósi hugmynda Foleys um notkun hefðarinnar má túlka póstmódernismann sem
tilraun til að snúa þróuninni við og vinna aftur með hefðina og vísanir í hana til að
gefa listinni merkingu. Hin frumlega nútímalist hefur í raun byggt upp nýja hefð sem
hægt er að gera ráð fyrir þekkingu á og þar með er listin að nokkru leyti farin að orka
á áhorfendur eins og áður: Listamaðurinn tekur þekkt minni og/eða persónur og
notar aftur í nýju umhverfi (líkt og menn hafa stundum viljað gera í bókmenntum
með því að taka þekktar persónur úr öðrum verkum og setja inn í sögur sínar til að
spara sér mannlýsingu). Merking módernismans byggðist m.a. á því að vera fráhvarf
frá hefð og hafna því sem fyrir var. Slík merkingarmyndun getur þá varla orðið
hefðbundin á eigin forsendum því að hún vinnur stöðugt með þá hugmynd að vera
ekki hefðbundin, brjóta upp formið, „gefa söguþræðinum á kjaftinn" o.s.frv. Ef sú
stund kæmi að sögur væru ekki lengur með söguþræði þá væri ekki lengur hægt að
gefa neinum söguþræði á kjaftinn og því er erfiðara að byggja upp merkingu í slíkum
móderne verkum, merkingu sem hægt er að flytja með sér á milli verka og gera fólki
þannig kleift að njóta þeirra með tilvísun til hefðar. Til þess að skapa slíka hefð þurfti
póstmódernisma. Hér getur líka verið hollt að minnast þess að vísanir til hefðar eru
ekki endilega meðvitaðar með þeim hætti að höfundar setjist niður og hugsi með sér
að nú ætli þeir að vísa í goðsögu með tilteknu orði. Málið sjálft felur í sér vísanir líkt
og Þorsteinn frá Hamri hefur bent á til að draga úr þeirri vísanaáherslu sem margir
leggja við lestur ljóða hans. Sjálfur segist hann ekki nota vísanir heldur sé honum
eiginlegt að yrkja með vitund um allan menningararf íslenskra bókmennta vakandi í
því tungumáli sem honum er tamt.
I ljósi vísana og samhengis bendir Foley á að ekki megi hamra um of á
yfirborðsmerkingu orðanna heldur skipti samhengi/samspil þeirra við hefðina
meginmáli. í orðlistaverkum hugsum við um orðin líkt og þau orð sem við notum í
daglegu máli og hættir því til að túlka þau og skilja með líkum hætti á báðum