Skírnir - 01.04.1989, Page 241

SKÍRNIR
MANNFRÆÐI OG SAGA
235
á því hvað væru lög. Þessu olli ruglingur í varðveislu hinna skráðu laga.
Regla Grágásar um að skrár biskupa eigi að hafa mest gildi hafi ekki komið
að gagni. Menn vissu því ekki hvaða texti hefði mest gildi og hugtakið „vor
lög“ hverfur. Þar með breytist ímynd manna um þjóðfélagið og menn
missa sjónar á því hvar séu mörk laga og reglu, hvar samfélagið hætti og
villta svæðið með útlögum og lögleysu taki við (bls. 220, 229).
Abendingin um að menn hafi hætt að tengja saman lög og samfélag er at-
hyglisverð en Hastrup lætur ósvarað ýmsum mikilvægum spurningum,
t. d. um venjurétt, störf lögsögumanna og lögréttu á tímum ritlistar og gildi
nýmæla. Hún leggur til að mynda mikla áherslu á það að árið 1253 á að hafa
verið samþykkt í lögréttu að guðslög skuli ráða þar sem þau greindi á við
landslög. Þetta telur hún skýran vitnisburð um algjöra umsköpun þjóðfé-
lagsins og um erlendar hugmyndir sem ekki hafi samræmst innlendum (bls.
221, 229). En hér gleymist sú ábending Jóns Jóhannessonar að lögréttu-
samþykktin hafi verið dauður bókstafur og líklega aðeins nýmæli.3 Hún
skyldi því sem önnur nýmæli endurskoðuð við nýja lagauppsögn og því
aðeins taka gildi að hún hlyti almennt samþykki en það hefur líklega aldrei
orðið.
Lagaskrár biskupa sýna að mati Hastrup hvar verið hafi hið nýja úr-
skurðarvald um lög. Nær er þó að segja að biskupar hafi með setu sinni í
lögréttu og þekkingu sinni á ritlist verið sjálfskipaðir ritarar (eða aðstoðar-
menn þeirra) og þeim verið best treystandi til að hafa á reiðum höndum
svör við því hvað væru lög. Byock bendir á að biskupar hafi stöðu sinnar
vegna verið mjög vel fallnir til að annast milligöngu og sitjaí gerðardómum
og nefnir dæmi frá blóðhefndarsamfélagi Svartfjallamanna til samanburðar
og styrktar (bls. 154).
Meginbreytingar þjóðfélagskerfisins var sú að mati Hastrup að center
kom í stað boundary eða varð sterkari þáttur. Þetta var angi af erlendri hug-
myndafræði sem ruddi sér til rúms, m. a. um miðstöðvar, og „tengdist“
biskupum og miðstöðvum auðs og menntunar þar sem voru biskupsstól-
arnir, segir Hastrup, og olli því að hugtakið „vor lög“ varð óljóst (bls. 231).
Heldur virðist mér óskýrt hvað hún á við nákvæmlega, en sagnfræðingur
getur til samanburðar bent á miðstjórnarhugmyndir sem norska konungs-
valdið setti á oddinn á 12. og 13 öld og beint var gegn valddreifingu. Slíkar
hugmyndir hlutu hljómgrunn á Islandi, ekki síst á meðal manna kirkjunnar
sem töldu að Noregskonungur gæti einn tryggt frið á Islandi (og upprætt
blóðhefnd). Var því að vonum að biskupar eins og Þorlákur Þórðarson og
Guðmundur Arason ynnu gegn íslenska stjórnkerfinu.
í bók sinni hefur Hastrup dregið saman mikið efni, sumt er rakningar á
alkunnum staðreyndum og ekki auðséð hvaða tilgangi þær þjóna nema þá
að kynna erlendum mannfræðingum íslenska þjóðfélagið og lýsa því með
orðalagi mannfræðinga (sbr. t. d. bls. 106). Annað efni er óvanalegra sagn-
fræðingum. Fyrstu kaflarnir í bók Hastrups nefnast „Temporal Categor-
ies“ og „Spatial Categories“ og mun óhætt að segja að þeir sagnfræðingar