Skírnir - 01.09.1990, Síða 13

SKÍRNIR
UM DAUÐANS ÓVISSAN TÍMA
265
Hugmynd frá sama tíma - ef til vill eldri - er að dauðinn komi sem
sigurvegari. Hér er ekki stefnt saman manni og dauða heldur lögð
áhersla á allsherjarvald dauðans. Dauðinn í mynd beinagrindar eða líks
dregur á eftir sér mikinn vagn, stríðstól og fellir menn. Engin áhersla er
lögð á einstaklinginn andspænis dauðanum heldur er dauðinn eins
konar „blind örlög“; hann tekur þá sem síst skyldi, skilur eftir þá sem
þrá dauðann.
Sterk einstaklingshyggja er einkenni þessa tímabils eins og áður
hefur verið getið. Hún kemur m.a. fram í erfðaskrám frá þessum tíma.
Þar kemur fram aukin meðvitund manna um sjálfa sig, ábyrgð á eigin
örlögum, rétti og skyldu til að gera ráðstafanir varðandi sál, líkama og
eignir; mikilvægi hinstu óskar. Þetta er dauði sjálfsins, dauði manns sem
er einn frammi fyrir Guði með sína eigin ævisögu. Ariés telur að á mið-
öldum hafi tíðkast að fara með ákveðna rullu fyrir dauðann, fast orða-
lag. Þetta sé undanfari hins skriflega undirbúnings sem erfðaskráin er.
í erfðaskránni sér hann síaukna tilhneigingu til einstaklingshyggju án
þess þó að erfðaskráin fjarlægist upphaf sitt. I erfðaskránni birtist í rit-
uðu máli það sem áður var venjan að hafa yfir á dauðastund. Þegar þetta
er orðið bæði skriflegt og lagalegt atriði hefur það að nokkru leyti
glatað þeim eiginleika sínum að vera í senn trúarleg og alþýðleg sið-
venja, en þó ekki alveg. Erfðaskrárnar eru persónulegri en hafa samt
á sér fornan blæ þessa fasta orðalags. Þar koma fram tilfinningar sem
eru skyldar macabre-fyrirbærinu; á öfgafullan hátt er látin í ljós ást á
lífinu og hryggð eða eftirsjá vegna þess að dauðinn nálgast (sbr. bls.
201).
Philippe Ariés heldur því fram í bók sinni að erfðaskráin hafi gegnt
allt öðru hlutverki á tímabilinu frá tólftu öld fram á sautjándu öld en
hún gerði bæði fyrr og síðar. í Róm til forna var hún einfaldlega lög-
fræðileg einkaskýrsla, samin í þeim tilgangi að eignum hins látna yrði
ráðstafað skv. vilja hans. Þetta er einnig hlutverk erfðaskrárinnar frá
átjándu öld og fram á okkar daga. En á tímabilinu sem um ræðir var
erfðaskráin fyrst og fremst trúarlegt skjal. Kirkjan fór fram á að slíkt
skjal væri samið jafnvel fyrir fátækasta fólk. Það var talið fela í sér
blessun á sama hátt og t.d. heilagt vatn. Sá sem dó án þess að eiga erfða-
skrá átti hvorki rétt á jarðsöng í kirkju né greftrun í vígðri mold.
Þetta opinbera skjal er skrifað „ad pias causas", (þ.e. í því skyni að
það verði manni til sáluhjálpar). Þar viðurkennir viðkomandi syndir