Skírnir - 01.09.1990, Síða 177

SKlRNIR
SPURNINGAR TIL RITHÖFUNDA
429
tengsl einstaklinganna hafa öll slaknað eða rofnað og athafnir þeirra
borið merki minnkandi sambands við umhverfið.
Til marks um þetta ætla ég að nefna þrennt. í fyrsta lagi að höfuð-
vandamál heimspekinga á 20. öld hefur verið samband eða réttara sagt
sambandsleysi einstaklingsvitundar við aðra vitund og við veruleika
utan sín - líkt og hið óskiljanlegasta af öllu óskiljanlegu væri það
hvernig við gætum botnað í öðrum og yfirleitt náð sambandi við
nokkurn veruleika. Að fjöldi fræðimanna skuli hafa orðið fangaður af
þessu vandamáli er varla tilviljun. í öðru lagi vil ég nefna að enginn
heimspekingur hefur notið meiri hylli meðal þorra fólks á þessari öld
en sá sem tjáir og tekst á við í öllum verkum sínum taumlausa
einstaklingshyggju aldarinnar með því að upphefja hina einstöku
sjálfsvitandi manneskju. Hér á ég við Jean-Paul Sartre sem endurspeglar
mótsagnir í heimsmynd þessarar aldar flestum ef ekki öllum öðrum
rithöfundum fremur. Raunar orkar tvímælis að tala um endurspeglun,
því að í verkum Sartres, bæði heimspekiritum, skáldsögum og leik-
ritum, er að finna stórkostlega tilraun til að brjóta þessar mótsagnir til
mergjar, þó að deila megi um það hversu vel honum takist það. Loks
vil ég máli mínu til stuðnings benda á að skáldsögur á síðari tímum
virðast annað hvort gerast inni í hugarheimi eða skynjunarheimi
tiltekins einstaklings eða þá að heimurinn allur verður svið ímyndunar
sem spinnur sinn endalausa vef atburða og athafna fram og aftur í tíma
og rúmi.
Ef við lítum nœst til þeirrar hliðar heimsmyndarinnar sem lýtur að
mannfélaginu og menningunni, þá blasa við hliðstæðar mótsagnir og
örðugleikar við að hugsa samhengi tilverunnar. Annars vegar sjáum við
að heimurinn þróast sífellt meira í átt til sameiningar. Hins vegar þróast
heimurinn í átt til meiri sundrungar. Aður en við lítum til heimsins alls
skulum við taka dæmi af vísindum og fræðum þar sem þessi tvíbenta
þróun kemur skýrt fram. Annars vegar hefur verið að mótast alþjóðlegt
samfélag vísinda- og fræðimanna þar sem fólk frá ólíkum heimshornum
ræðist við og vinnur saman. Hins vegar sjáum við líka hvernig þetta
samfélag hefur splundrast í ótal einstakar fræðigreinar, þar sem fólk
reynir að afmarka fræði sín, sýna fram á sérstöðu þeirra, gæta þess að
drukkna ekki í heildinni. Skjótt frá að segja hefur það sama verið að
gerast í heiminum. Annars vegar hefur verið að mótast alþjóðleg
menning í stjórnmálum, efnahagsmálum og menningarmálum fyrir