Jón á Bægisá - 01.11.1994, Blaðsíða 10

Ástráður Eysteinsson
Þjóðráð
Formáli að ritgerð um Paradísarmissi
íslenska sjálfstæðisbaráltan á 19. öld fólst sem kunnugt er meðal annars í
vegsömun íslenskra fornbókmennta. Þessar bókmenntir urðu sú hejð sem
leita mátti til þegar á sögulegum þjóðarmerg þurfti að halda og þær urðu
jafnframt að heimkynnum íslenskrar nútímavitundar. þær gátu tengt einingar
hinnar heilögu þrenningar - land, þjóð og tungu — þannig að ekki virtist
hægt að reka nokkurn sögulegan ileyg á milli þeirra. Fyrir tilstilli rómantískra
hugsuða og skálda á fyrri hluta 19. aldar varð „hin gullna öld“ íslenska
þjóðveldisins að spegli þjóðernisins, og jafnframt virtist hún innan seilingar;
hún var svo nálæg að undrun sætti. Mönnum varð tíðrætt um afrek feðranna
frægu sem væru þau nýunnin af sjálfstæðum íslendingum.
I
Árið 1846 heldur einn af frumherjum íslenskrar bókmenntafræði, Grímur
Thomsen, fyrirlestur um stöðu íslenskrar menningar og bókmennta. Þar segh
hann:
Sjálf kveikir þessi eldfjallaeyja á sitt eindæmi logandi gunnfána á útjaðri
Evrópu og stendur eins og viti í myrkrinu milli gamla og nýja heimsins,
milli menningar og villimennsku. Á sama hátt standa íbúarnir á mörkum
hins gamla og nýja heims. Þeir eiga næga andans menningu, sögu og
þjóðernisþroska til að mega teljast menningarþjóð, en hafa líka til þessa
dags varðveitt einfaldleika og óbrotna framkomu, eða, — ef svo má segja,
þjóðlegan frómleika og látleysi í þeim mæli, að Evrópu, grá orðin af
menningarofvexti, sakar þá um skrælingjahátt.1
Grímur rennir sér fyrirhafnarlítið úr fornmenningunni yflr í samtíðina og
jafnframt því sem hin lánsamlega einangrun íslands tryggir að „það var og
ennþá er: musteri sagnanna, dýrgripaskrín hinnar sérkennilegu norrænu"
(21), þá er að sjá sem elligrámi færist yfir Evrópu. Grímur heldur áfram í
þjóðernislegum hita og bendir á að íslendingar hafi ekki aðeins fært sín
gullaldarverk í letur heldur sjálfir haft manndóm í sér til að sinna þessum
arfi: ,„íslendingar hafa ekki einungis sjálfir skapað fornnorrænar bókmenntir,
sem eru réttnefndar íslenzkar, heldur lögðu þeir einnig mest til rannsókna
þeirra, gæzlu og útbreiðslu." (38).
Grímur telur sig þó jafnframt þurfa að „andmæla þeirri skoðun, sem gætt
hefur, að ísland sé forngripur, legstaður, þar sem dýrð Norðurlanda sé lögð í
haug [...] Slíkt geta þeir einir sagt, sem hafa óljósa hugmynd um þetta land,
1 Grímur Thomsen, „Um stöðu íslands í Skandinavíu, einkum með tilliti til bókmennta“,
íslenzkar bókmenntir og heimsskoðun, Andrés Björnsson þýddi og gaf út, Bókaútgáfa
Menningársjóðs, Reykjavík 1975, s. 20-21. Eftirleiðis verður vísað til þessarar greinar
með blaðsíðutali í svigum innan meginmáls.
10
'!'>// //
í - TI'MARIT ÞÝÐENDA 1994