Jón á Bægisá - 01.11.1994, Blaðsíða 20

hinna erlendu texta. Flestar þær þýðingar sem á annað borð þrífast lifa sínu
lífi í nýjum menningarheimi án tiltakanlegra „afskipta“ frumtextans. En ætli
menn að mela verkið bœði sem sjálfstætt ritverk og sem þýðingu erlends verks
er hugsanlegt að afstaða þeirra „klofni“, eins og gerðist þegar íslandsvinurinn
Rasmus Christian Rask skrifaði ritdóm um Paradísarmissi Jóns. Hann taldi
verkið verulega gallað sem þýðingu — ekki síst vegna hættuferðar þess um
millimál — en sem „sjálfstætt listaverk“ áleit hann það stórfenglegt.25 En
jafnframt er hætt við að slíkur klofningur orsakist af of þröngu sjónarmiði á
„reglur“ þýðinga, á kostnað þess heildarsamræmis sem þýðing kann að byggja
á, jafnvel þótt hún gefi sér umtalsvert „frelsi“ (sem ljóðaþýðingar gera oft).
X
Þeir sem hyggjast kanna sjálft þýðingarferlið sem býr að baki slíkum þýðingum,
verða að sjálfsögðu að finna þá millitexta sem um er að ræða og reyna að
rekja merkingarslóðina og sýna hvaða krókaleiðir og hugsanlega villigötur
lágu í gegnum millimálið. Hins vegar er því ekkert til fyrirstöðu að rýnandi
stundi samanburð á hinum upphaflega frumtexta og hinni endanlegu þýðingu
án tillits til millitextans. Markmið lians er þá ef til vill að kanna hvernig
merkingarheimar verkanna virki með hliðsjón hvor af öðrum. Hver sá sem
virðir fyrir sér ljóðlínur Miltons og Jóns, hlið við hlið, hrekkur í fyrstu við,
vegna þess að bragformi frumtextans hefur verið gersamlega umbylt. En þessi
athugun á mun leiðir okkur síðan til að spyrjast íyrir um hefð. Rviða Miltons
er ort á stakhendu, sem á sautjándu öld var orðinn virtasti bragarháttur enskrar
tungu, ekki síst vegna þess að hann er leikljóðaháttur Shakespeares. Jafnframt
var Milton að leitast við að endurskapa í krislinni nútímamynd hina miklu
söguljóðahefð sem til hans var kominn frá Hómer og Virgli — og má víða sjá
ummerki þeirrar glímu í verkinu.26
Jón Þorláksson vinnur sömuleiðis að endurvinnslu hefða, um leið og hann
er þó að yrkja fyrsta stóra söguljóð (,,epos“) íslenskrar lungu. Hann getur í
raun sagt með enn betri samvisku en Milton að hann vogi sér „með háu fiugi
/ að efni því, / er enginn hefur / hingað til viðreynt / hugar krafta / ljóðum í /
eða lausri ræðu.“ (s. 1). Með því að flytja ljóðið yfir á fornyrðislag er hann að
skírskota til fornrar íslenskrar hefðar og nýta sér hana líkt og Renedikt Gröndal
hafði gert áður (eins og fram hefur komið, bendir Jón Helgason á að Benedikt
hafi liugsanlega sótt þá hugmynd til samtímaútgáfu á eddukvæðunum).
Jafnframt því endurskapar Jón þennan bragarhátt. Oft hefur verið bent á
hversu aðþrengdur hann sé í fornyrðislaginu, en kannski voru það einmitt
þær skorður sem örvuðu hann til endursköpunar á samspili ljóðlína, setninga
og málsgreina. Þannig fann hann mismunandi tjáningarleiðir, og gat oft skapað
samfellda hrynjandi í málsgreina- og myndsmíð um leið og hann slakaði á
spennu hinnar fornu ljóðlínu. Þetta gerir hann til dæmis í þeim kunnu línum
sem birtast annars staðar í þessu tímariti: „Blíður er árblær / blíð er dags
koma / [...]“, línum sem opinbera hvílíkur aflvaki rómantískrar ljóðlistar þessi
25 Ritdómur Rasks birtist í Literatur bladet, no. 20,1829. Ég styðst hér við tilvitnanir í riti
Richards Beck, Jón Þorláksson: Icelandic Translator of Pope and Milton (Studia
Islandica 16), Reykjavík 1957, s. 46.
26 Sbr. gagnlega bók G.K. llunter, Paradise Lost, George Allen & Unwin, London 1980.
á - TÍMARIT ÞÝÐENDA 1994
20