Jón á Bægisá - 01.11.1994, Blaðsíða 15

hið „erfiða“ tímabil frá fjórtándu öld fram á þá átjándu, þá eru Biblíuþýðingar
lykiltextar, hvort sem litið er svo á að Biblíuþýðingar Odds Gottskáikssonar
og Guðbrands Þorlákssonar á sextándu öld haíi bjargað íslensku máli eða
ekki.10 Enn er margt ókannað í textatengslum íslenskrar Biblíu og annarra
bókmenntatexta, auk þess sem hérlend menningarvitund er gjarnan mjög
lokuð fyrir sögulegri stöðu Biblíunnar sjálfrar sem íslensks bókmenntatexta.
Bókmenntasaga kemst líklega aldrei hjá því að vera undir ákveðinni „skipan
orðræðunnar11, stýrimennsku sem ákvarðar hvað teljist til bókmennta, hverjir
séu meginfarvegir þeirra og höfuðverk, og jafnframt hverju sé ýtt til hliðar
vegna þess að það er ekki merkingarbært í þeirri sögu sem segja skal.11 í riti
um þjóðir og þjóðernishyggju víkur áðurnefndur Eric Hobsbawm að því
hvernig ákveðnir aðilar taki að sér að „leiðrétta“ og „staðla“ bókmenntasögu
hvers menningarsamfélags; slíkt gerist fljótlega eftir að prentmenning hefur
haldið innreið sína.12
Ekki veit ég hversu sannferðugt væri að benda á tiltekna einstaklinga sem
unnu að sköpun þeirrar rómantísku bókmenntavitundar sem okkur hefur þótt
„eðlileg" vel á aðra öld (auðvitað koma sumir þeirra strax upp í hugann), en
vissulega væri hægt að kortleggja með dæmum hvernig fornbókmenntirnar
verða að umfaðmandi og óhjákvæmilegri nálægð í menningunni. Svo mikið
er víst að þær voru það ekki þegar nýtt líf færðist í bókmenntaiðju á íslandi
síðla á átjándu öld.
V
Telja má að nýtt upphaf markist í íslenskri bókmenntaiðju þegar gangsett er
prentsmiðja sem sinnir útgáfu veraldlegra bókmennta. Þegar Ólafur nokkur
Ólafsson (Olavius) ræðst í að koma upp prentsmiðju í Hrappsey á Breiðafirði
árið 1775 styrkjast forsendur fyi’ir íslenska bókmenntamenn að ná í skottið á
þeirri þróun sem átt hafði sér stað á öldinni suður í álfu. Þar höfðu veraldlegar
bókmenntir í raun „orðið til“ eða endurskipast á grundvelli vaxandi borgara-
legs markaðar og bókmenntaumræðu á almennum vettvangi. Tímarit gegndu
mikilvægu hlutverki í þeirri umræðu13 og gildir það einnig um ísland, þótt
markaðurinn hafi verið lítill og dreifður. Þau íslensku tímarit sem út komu
fyrir aldamótin voru málgögn upplýsingarmanna sem einsettu sér að stórefla
almenna menntun í landinu.___________________________________________________
10 Sbr. Þóri Óskarsson, „Sundurgreinilegar tungur. Um mál og stíl Nýja testamentis
Odds Gottskdlkssonar", Biblíuþýðingar í sögu og samtíð (Studia theologica islandica
4), ritstj. Gunnlaugur A. Jónsson, Guðfræðistofnun Háskóla fslands 1990, bls. 205.
Þar bendir Þórir á að sennilega hafi Jón Helgason verið „fyrstur manna til að draga í
efa hugmyndina um að danskar guðsorðabækur hefðu flætt yfir þjóðina og danska
þar með orðið opinbert mál íslenskrar kirkju ef ekki hefði komið til þýðingar Oddds.“
11 Hugtakið „skipan orðræðurnnar" er sótt í samnefnda ritgerð Michel Foucault sem
birtist í íslenskri þýðingu Gunnars Harðarsonar í Sporum íbókmennlafrœði 20. aldar,
ritstjórn Garðar Baldvinsson, Kristín Birgisdóttir og Kristín Viðarsdóttir, Bók-
menntafræðistofnun Háskóla íslands 1991, s. 191-226.
12 E.J. Hobsl)a\vin, Nations and Nationalism Since 1780 (sbr. neðanmálsgr. 3), s. 61
(„[...] the great correctors and standardizers who apppear in the literary history of
every culture-language, at all events after the emergence of the printed book.“ ).
15 Sjá til dæmis Terry Eagleton, The Function o/Criticism: From The Spectator to Post-
Structuralism, Verso, London 1984, s. 17 og víðar.
á - LESIÐ MILLI LI'NA
15