Jón á Bægisá - 01.11.1994, Blaðsíða 17

kaila ferðabókar sinnar — litaðar af ímynd þýðandans sem hlédrægs þjóns
bókmenntanna er allajafna dvelur í menningarlegum afkima en dusta má
rykið af á hátíðarstundum. Raunin er sú að eftir dvölina í Hrappsey var Jón
lengstaf í greiðu sambandi við þau yflrvöld sem helst stóðu að prentverki og
bókmenningu landsins, ekki síst Magnús Stephensen (þótt einnig yrði mis-
brestur á kunningsskap þeirra um skeið). Jón var dáður þýðandi og naut
almennt mikils álits sem skáld — líklega hafa ýmsir samtímamenn talið hann
„mesta skáld sinnar tíðar hér á landi“, svo notað sé orðalag Jóns Þorkelssonar.17
Óneitanlega er eftirtektarvert að skáld sem dáðast er fyrir þýðingar sínar
skuli svo skjótt hafa áunnið sér heitið „þjóðskáld“ (að því er virðist meðan
hann lifði). Og þegar „Ens enska skálds J. Miltons, Paradísar missir", kemur
út í Kaupmannahöfn 1828, er hann á titilsíðu sagður „á íslenzku snúinn af
þjóðskáldi íslendinga, Jóni Þorlákssyni.“ Líklega hefur Jón síðastur hlotið
nafngiftina „þjóðskáld“ hér á landi áður en áherslubreyting varð á þessu gamla
einkunnarorði, sem merkti höfuðskáld eða stórskáld, og það tók að festast við
„þá orðlistarmenn sem áhrifaríkast felldu í bragarskorður þjóðernisleg
markmið íslendinga og þjóðernislegar kenndir sem bærðust með
almenningi."18 Og væntanlega er hann einn um að hafa verið nefndur
„þjóðskáld" vegna þýðingaryrkinga. Hitt er svo annað mál að bókmenntasögu-
leg staða hans er í litlu samræmi við mikilvægi hans sem rithöfundar, því að
hin þjóðlega (rómantíska) bókmenntasaga gerir ekki ráð fyrir þýðingum sem
„höfuðverkum". Hún hefur hreinlega ekki margt um þýðingar að segja.
VII
Sé það rétt að Jón hafi „þýtt“ sig í lykilhlutverk í íslenskum bókmenntum á
hinu forrómantíska skeiði, þá má jafnframt spyrja að hve miklu leyti hann
semji sig að þeirri „skipan orðræðunnar“ sem þá var uppi. Hafi rómantísk
skáld og hugsuðir unnið beint og óbeint að þjóðernislegri bókmenntaskipan
er komið var fram á níjándu öld, þá er augjóst að íslenskir upplýsingarmenn
(sérdeilis Magnús Stephensen) höfðu líka ákveðið taumhald á menningunni;
með upplýsingunni opnuðust alls engar frjálsar flóðgáttir. Bent hefur verið á
þeir straumar sem upplýsingarmenn beindu hingað til lands utan úr heimi
hafi mest verið úr hófstilltari og guðræknari armi upplýsingarinnar og Helga
Gunnarsdóttir nefnir réttilega í ritgerð að lítið fari fyrir hinum róttækari frönsku
hugmyndum, þótt vitað sé að ýmsir forvígismenn íslensku upplýsingarinnar
áttu aðgang að frönskum menningarheimi.19 Heimir Pálsson gengur jafnvel
svo langt í inngangi sínum að nýjasta ritúrvali Jóns að segja verk þau sem Jón
Þorláksson þýddi „meinlaus“ , þar eð þau lofsyngi „þá reglu og skipulag sem
yfirstéttum íslendinga hentaði best“, enda hafi þau flest verið á borð hans
lögð af Magnúsi Stephensen eða öðrum Stefánungum — og ekki sé fjarri lagi
17 Eftirmáli að bókinni Jón Þorláksson 1744-1819-1919. Dánarminning. Reykjvík 1919,
s. 235.
18 Hannes Pétursson, Kvœðajylgsni. Um skáldskap eftirJónas Hallgrímsson, Iðunn 1979,
s. 7.
19 Ilelga Gunnarsdóttir, „Bókmenntir", Upplýsingin á íslandi, s. 241.
á ýföœgl/iiá - LESIÐ MILLI LÍNA
17