Bændablaðið - 17.12.2015, Blaðsíða 76

76 Bændablaðið | Fimmtudagur 17. desember 2015
Íslensku jólasveinarnir:
Einn er þekktur gluggagægir
Síðasti jólasveinninn kemur til
byggða á aðfangadag og á jóladag
leggur sá fyrsti af stað aftur til síns
heima. Einu sinni á ári gera þess-
ir skrýtnu kallar sér ferð í bæinn
með tilheyrandi hlátrasköllum,
hurðaskellum og fíflalátum.
Jólasveinarnir eru synir Grýlu
og Leppalúði er að öllum líkindum
faðir þeirra, en Grýla var ekki við
eina fjölina felld því áður en hún
kynntist Lúða átti hún vingott við
Bola og Gust og átti með þeim fjölda
tröllabarna. Í dag eru flestir sammála
um að jólasveinarnir séu þrettán
og heiti Stekkjarstaur, Giljagaur,
Stúfur, Þvörusleikir, Pottasleikir,
Askasleikir, Hurðaskellir,
Skyrgámur, Bjúgnakrækir,
Gluggagægir, Gáttaþefur, Ketkrókur
og Kertasníkir.
Síðustu áratugi hafa jólasveinarn-
ir fært börnunum eitthvað í skóinn og
gefið þeim sælgæti á jólaskemmtun-
um. Ímynd jólasveinsins hefur breyst
mikið með árunum en áður voru þeir
tröll og mannætur.
Illir að eðlisfari
Sigfús Sigfússon, sem einkum safn-
aði þjóðsögum á Austurlandi, sagði
að jólasveinarnir væru í manns-
mynd, klofnir upp í háls, með klær
fyrir fingrum, kringlótta fætur og
engar tær. „Þeir eru illir að eðlis-
fari og líkastir púkum og lifa mest á
blótsyrðum manna og óvönduðum
munnsöfnuði og eru rógsamir og
rángjarnir, einkum á börn.“
Í dag líkjast þeir fremur fíflaleg-
um miðaldra offitusjúklingum, hall-
ærislegum trúðum eða búðarfíflum
en ógnvekjandi tröllum.
Litlipungur og Örvadrumbur
Nöfn jólasveinanna hafa ekki alltaf
verið þau sömu og í dag og áður gengu
þeir undir ýmsum nöfnum sem oft og
tíðum voru staðbundin. Dæmi um
það er að í Fljótunum koam fyrir nöfn
eins og Pönnuskuggi, Guttormur,
Bandaleysir, Lampa skuggi og
Klettaskora. Í Mývatnssveit þekkt-
ust nöfnin Flórsleikir og Móamangi.
Á Ströndum voru jólasveinarnir
þrettán eða fjórtán og báru önnur
nöfn sem koma fram í eftirfarandi
nafnaþulum:
Tífall, Tútur
Baggi, Lútur
Rauður, Redda
Steingrímur, Sledda
Lækjaræsir, Bláminn sjálfur
Blámans barnið
Litlipungur, Örvadrumbur.
Tífall og Tútur,
Baggi og Hrútur,
Rauður og Redda,
Steingrímur og Sledda,
sjálfur Bjálfinn og Bjálfans barnið,
Bitahængir, Froðusleikir,
Gluggagægir og Styrjusleikir.
Fara um með ránum
og hrekkjum
Skömmu eftir að kristni var lög-
tekin hér á landi bjó maður sem hét
Steinn fyrir austan. Kona hans hét
Guðrún og þau áttu tvö börn, Illuga
og Sigríði. Guðrún var guðhrædd og
kirkjusækin en Steinn fremur gef-
inn fyrir forneskju. Einu sinni þegar
Guðrún var á leið til messu á jólunum
biður hún Stein að fylgja sér. Hann
tók því illa, segist þó munu gera það
en ekki vera við tíðir. Steinn fylgir
konu sinni á áfangastað en heldur
svo heim. Þegar kona hans kemur
heim daginn eftir lá Steinn í rúminu
og var fámáll en segir: „eigi veit ég
hvort ég hefði svo fljótt aftur horfið
í gærkveldi ef ég hefði þá vitað það
sem ég veit nú“.
Leið nú fram að næstu jólum og
biður Guðrún bónda sinn aftur að
fylgja sér til kirkju og gerir hann
það ásamt Illuga syni þeirra. Þegar
þau koma að kirkjunni biður Steinn
Illuga að fylgja sér aftur heim og
segir að hann þurfi að sýna honum
nokkuð. Feðgarnir halda heim og
þegar þangað er komið ganga þeir
í skemmuna og bíða þar um stund.
Skömmu seinna sýnist Illuga að
stafninn á skemmunni hverfi og inn
gangi tveir hvítklæddir menn með
líkkistu og fjöldi anda í humátt á eftir
þeim. Andarnir spyrja hvítklæddu
mennina frétta af mönnum, bæði
góðum og vondum, en aðallega voru
þeir forvitnir um börn. Illuga fannst
standa kaldur gustur af öndunum og
heyrði á tali þeirra að þeim geðj-
aðist einkum að illum mönnum og
guðlausum.
Seinna þegar Illugi sagði frá
atburðinum könnuðust menn við
andana og kölluðu þá jólasveina og
sögðu þá illa og ganga um byggðir
um jólin með ránum og hrekkjum,
einkum við börn.
Koma á selskinnsbátum
Að sögn Sigfúsar Sigfússonar koma
jólasveinarnir til landsins í byrjun
jólaföstunnar á „selskinnsbátum
vestan frá Grænlandsóbyggðum
eða, að sumra sögn, austan frá
Finnmörk og kalla sumir byggðar-
lag þeirra Fimnam. Þeir leggja að
landi í leynivogum undir ófærum og
geyma báta sína í hellum og halda
huldu yfir þeim uns þeir fara aftur
nærri þrettánda.“
Sigfús segir jólasveinana skipta
sér á bæi þegar þeir koma að landi
og „hér þekkjast þeir oft varla frá
púkum og árum af verknaði sínum
og eru illkaldir sem hafís og heljur.
[. . .] Jólasveinar eiga kistur sem þeir
bera menn á brott í.“
Kattarvali kaffærður í
fjóshaugnum
Í þjóðsagnasafni Sigfúsar er meðal
annars að finna eftirfarandi sögu um
viðureign jólasveinsins og manns á
bænum þar sem jólasveinninn hélt
til um jólin.
„Einu sinni var maður á ferð og
kom að læk eða á. Sá hann að þar sátu
margir menn í röð við ána og héldu
allir á sömu þurrkunni og þurrkuðu
sér allir í einu á henni þegar þeir
höfðu þvegið sér. Sá maðurinn, þegar
hann gætti betur að, að þetta voru allt
jólasveinar og bjuggu sig undir vist-
arverur sínar. Einn þeirra lenti auð-
vitað á heimili hans. Maðurinn var
fjósamaður. Hann var orðgætinn og
stilltur maður og því ekki neinn vinur
jólasveinsins. Einu sinni mættust þeir
í fjósdyrum og ræður jólasveinninn
á fjósakarl. Eigast þeir lengi við allt
þangað til fjósakarl hefur hann undir
og kaffærir hann í fjóshaugnum. Þá
æpir jólasveinninn hátt og kvað við:
Kattarvali, kom þú hér,
kæri bróðir, hjálpa mér.
Heyrðist fjósakarli tekið undir. Kom
þá jólasveinninn sem var á hinu búinu
og varð fjósamaður að flýja. En aldrei
áttust þeir oftar við svo getið sé.“
Að draga jólasveina og jólameyjar
Jónas Jónsson frá Hrafnagili segir
frá einkennilegri jólaskemmtun í bók
sinni, Íslenzkir þjóðhættir, en leik-
urinn virðist til þess gerður að para
ungt fólk um jólin, svipað því og gert
var í leikbrúðkaupum sem tengdust
vikivakaleikum.
„[. . .] víða tíðkast, að rita upp á
miða alla þá, sem koma á jólaföst-
unni og fram á aðfangadag. Þetta
heita jólasveinar og jólameyjar. Svo
er dregið um miðana á jólanóttina,
konur draga drengi, en piltar stúlk-
ur. Ef margir hafa komið, falla mörg
nöfn í hlut, og dregur þá hver einn
miða úr sínum hóp, og verður það,
sem hann eða hún hlýtur, hans eða
hennar jólamey eða jólasveinn um
jólin. Stundum gefur þá einn heima-
manna, sem til þess er kjörinn, allar
persónurnar saman með því að lesa
upp vísu úr einhverri ljóðabók, sem
hann flettir upp í blindni.“
Þekktur gluggagægir
Upp úr miðri síðustu öld fara jóla-
sveinarnir að taka á sig alþjóðlega
mynd rauðhvíta jólasveinsins. Þeir
verða vinir barnanna og færa þeim
gjafir í skóinn síðustu dagana fyrir jól
og eru ómissandi á jólaskemmtunum.
Íslensku jólasveinarnir hafa haldið
þeim sið að vera hávaðasamir og
hrekkjóttir og ekki er laust við að
börn séu enn hrædd við þá. Hræðsla
barnanna er fullkomlega eðlileg.
Fullorðið fólk hikar ekki við að segja
börnunum að þessir ókunnugu ríflega
miðaldra offitusjúklingar, sem ganga
um í skrýtnum rauðum fötum, komi í
herbergið til þeirra á nóttinni og taki
óþekk börn og þau sem ekki vilja
fara snemma í rúmið. Einn þeirra er
meira að segja þekktur gluggagægir.
Gleðileg jól! /VH
Íslensku jólasveinarnir hafa haldið þeim sið að vera hávaðasamir og hrekkjóttir og ekki er laust við að börn séu enn
hrædd við þá. Hræðsla barnanna er fullkomlega eðlileg þar sem einn þeirra er þekktur gluggagægir.
Upp úr miðri síðustu öld fara jólasveinarnir að taka á sig alþjóðlega mynd
rauðhvíta jólasveinsins.
Hér er jólamyndagáta fyrir alla kláru krakkana á Íslandi.Fullorðnir eru vinsamlegast beðnir um að trufla unga fólkið sem minnst við lausn gátunnar, enda vart á færi annarra en
ungra snillinga að ráða slík verkefni.
Til að gefa fólki smá innsýn í um
hvað þessi myndagáta snýst þá er
lausnin þekkt orðatiltæki sem börnum
var allavega tamt að nota í stríðnistón.
Þegar lausnin er komin er æskileg-
ast að hún sé send í gegnum tölvu á
netfangið; getraun@bondi.is fyrir
hádegi 9. janúar 2016 og sé merkt á
eftirfarandi hátt:
Í „Subject“ gluggann skal skrifa
Barnamyndagáta. Síðan þarf að koma fram í póstinum
sjálfum, nafn sendanda og heimilisfang ásamt auðvitað
lausnarorðum gátunnar.
Veitt verða fern vegleg bóka verðlaun frá bókaforlaginu
Sölku fyrir réttar lausnir. Dregið verður af handahófi úr
innsendum lausnum síðdegis þann 9. janúar og verða nöfn hinna heppnu birt í Bændablaðinu
14. janúar 2016. Ef fólk hefur alls ekki tök á að senda lausnina í gegnum tölvu, þá má
senda hana í bréfapósti merkt: Bændablaðið - Jólamyndagáta
Bændahöllinni við Hagatorg
107 Reykjavík.
Barnamyndagáta