Þjóðmál - 01.06.2011, Qupperneq 94

92 Þjóðmál SUmAR 2011
í Mexíkó .“ Það sýnir vel, hversu laginn
sá höfundur var að bregða sér úr einu
dulargervinu í annað, að Sverrir skyldi trúa
þessu . Enginn André Simone var til, heldur
var þetta eitt af mörgum dulnefnum, sem
Otto Katz notaði, þýskumælandi gyðingur
frá Tékkóslóvakíu, sem starfaði aðallega
að áróðursmálum fyrir alþjóðahreyfingu
kommúnista árin milli stríða . Nú er komin
út fróðleg og fjörlega skrifuð ævisaga hans
eftir breska rithöfundinn Jonathan Miles og
fæst í Eymundsson við Austurstræti .
Otto Katz fæddist í litlu þorpi í Bæheimi
1895 og gerðist ungur ákafur kommúnisti,
ef til vill vegna þess að hægri stefna var þá oft
tengd við gyðingaofsóknir . Hann ólst upp
í Prag, en fluttist eftir Norðurálfuófriðinn
mikla 1914–1918 til Berlínar . Katz var
vörpulegur maður á velli, mjúkmáll og
hafði kvenhylli . Lék það orð á, að ein
ástkona hans á Berlínarárunum hefði verið
söngkonan Marlene Dietrich . Katz kynnt­
ist einnig í Berlín enska rit höfund inum
Christopher Isherwood, en í kvikmyndinni
Cabaret var notaður söguþráður og
söguhetjur úr skáldsögum Isher woods um
Berlín fyrir valdatöku nasista, Mr Norris
Changes Trains og Goodbye to Berlin . Er
hugsanlegt, að Katz sé ein fyrirmynd
kommúnistans Bayers í sögunni . Í
Berlín starfaði Katz fyrir áróðursmeistara
kommúnista, Willi Münzenberg, sem þeir
Bryn jólfur Bjarnason og Hendrik Ottósson
kynnt ust, þegar þeir sóttu annað þing
Kominterns 1920 . Münzenberg var hinn
óþreytandi áróðursmeistari kommúnista
um heim allan, eins konar Göbbels fyrir
tíð Göbbels .
Halldór Laxness lýsti Münzenberg
eftirminnilega í Skáldatíma, en íslenska
skáldið hitti Münzenberg í Berlín 1932,
þegar það reyndi að útvega sér boðsferð til
Ráðstjórnarríkjanna, og gaf Münzenberg
því leiðarbréf, svo að allar leiðir opnuðust
austur . Á meðan Otto Katz vann fyrir
Münzenberg, gaf hann sér tíma til að þýða
úr tékknesku á þýsku skáldsöguna Anna.
Das Mädchen vom Lande eftir landa sinn,
Ivan Olbracht . Í ritdómi um Sölku Völku
1932 skrifaði Einar Olgeirsson, að Laxness
ætti frekar að skrifa slíkar öreigasögur en
háð um baráttu verkalýðsins fyrir bættum
kjörum . Og það gerði Laxness, því að
söguþráður og söguhetjur Atómstöðvarinnar
1948 er tekið beint úr skáldsögu Olbrachts
í þýsku þýðingunni, eins og sjá má, þegar
þessar tvær sögur eru lesnar saman .
Hefur sú ábending mín valdið íslenska
Halldórseigendafélaginu ómældri gremju .
Katz kom því við íslenska bókmenntasögu,
þótt í litlu væri .
Undir stjórn Münzenbergs, sem fluttist til
Parísar eftir valdatöku nasista, starfaði Otto
Katz með ungverskum gyðingi, sem þá var
sannfærður kommúnisti, Artur Koestler, en
átti eftir að snúast og skrifaði þá skáldsöguna
Myrkur um miðjan dag um sýndarréttarhöld
kommúnista og ásamt öðrum greinasafnið
Guðinn sem brást, og hafa báðar þær bækur
komið út á íslensku . Katz var hins vegar
ætíð dyggur kommúnisti, og er talið, að
hann hafi njósnað um yfirmann sinn,
Münzenberg, fyrir öryggislögreglu Stalíns,
NKVD . Lentu þeir Katz og Koestler í
ýmsum ævintýrum í borgarastríðinu á
Spáni, eins og rakið er í bók Miles . Um skeið
dvaldist Katz í Bandaríkjunum og sinnti
þá undirróðri í kvikmyndaiðnaðinum . Þá
kynntist hann vel rithöfundinum Lillian
Hellman, og kann söguhetjan Muller í
leikriti hennar, sem gerð var kvikmynd
eftir, The Watch on the Rhine, að vera sniðin
eftir Katz . Einnig halda sumir því fram, að
Laszlo í kvikmyndinni Casablanca beri svip
af Katz .
Í stríðinu 1939–1945 dvaldist Otto Katz
aðallega í Mexíkó . Hann sneri síðan til
heimalands síns, Tékkóslóvakíu, þar sem