Orð og tunga - 01.06.1998, Blaðsíða 26

14
Orð og tunga
bættust við 1983, séu sótt til þeirra texta sem lesnir voru þá í skólum eins og gert var í ÍO
1963. Það er íhugunarefni hversu mikið erindi orð af þessu tagi eigi í almenna orðabók
þótt hún sé m.a. ætluð skólum. Skólatextum fylgja venjulega skýringarhefti sem nægja
ættu til skilnings á þeim textum sem nemendur eiga að lesa. Allmikið af orðum og
skýringum var einnig sótt í neðanmálsgreinar í íslenskum fomritum og sömuleiðis er
álitamál hvaða erindi slík orð eiga í almenna íslenska orðabók.
Næst ætla ég að snúa mér að staðbundna orðaforðanum í 1983. Alls eru 85 orð
merkt á þann hátt í D-inu. Ég bar þau saman við talmálssafn Orðabókar Háskólans og
komst að raun um að um 25 orð voru þar engin dæmi, um sautján orð eitt dæmi, um sjö
orð tvö dæmi, um átta orð þrjú dæmi og um 22 orð fleiri dæmi en fimm. Af þessum 85
orðunt voru tuttugu í Blöndalsbók en aðeins átta þeirra merkt sérstökum landshluta eða
landsvæði. Eindæmisorðin eru t.d. dandóla í merkingunni ‘sýna ástleitni, daðra’, domsa
‘hissa, agndofa’, dragvœnn ‘mjög feitur (um búfé)’ og drollóka ‘slóra'. I talmálssafni
fundust aftur á móti engar heimildir um t.d. nafnorðið drigla ‘e-ð blautt og þungt’ og
sögnin drigla ‘setja í drýli’, drola ‘hangsa við e-ð’ og drubba e-u af ‘hroða af’. Séu
þessi orð skoðuð í orðsifjabók Ásgeirs Blöndals er ekkert þeirra merkt staðbundið, tvö
eru merkt sem nýíslensk, tvö frá 19. öld (heimildin reyndist vera orðasafn Hallgríms
Schevings kennara í Bessastaðaskóla), þrjú voru ómerkt en dragvœnn var ekki í bókinni.
Ef til vill bendir einhver á að tilviljun ráði oft hvaða orð séu í talmálssafni, það fari eftir
því hvað spurt hafi verið um. En í þessu tilviki valdi ég orð sem við Ásgeir Blöndal
spurðum um í þættinum um íslenskt mál fyrir um tólf árum án nokkurra viðbragða
hlustenda.
Fáeinar skammstafanir bættust við í 10 1983, db fyrir desíbel, dipl.ing. sem þýskur
titill á verkfræðingi, en aðrir sambærilegir titlar eins og dipl.phys. eða dipl.mat. voru
ekki teknir, DDR stendur fyrir Austur-Þýskaland, DEM er skammstöfun á þýsku marki
og DKK á danskri krónu.
Ég hef nú beint athyglinni að fáum þáttum ÍO. Ég hef lítið rætt um samsetningar og
afleiðslur en það efni myndi fylla heilan fyrirlestur. Sitt sýnist hverjum um val á slíkum
orðum og mikill hluti þeirra verður alltaf matsatriði. En í orðabók ætlaðri almenningi
á að láta daglegan orðaforða ríkja yfir sjaldgæfari samsetningum eða samsetningum
sem eru vel skiljanlegar án skýringa. Þennan þátt þarf að athuga sérstaklega fyrir nýja
útgáfu orðabókarinnar, skera grimmt niður en setja inn í staðinn orð sem inenn rekast
á daglega án þess þó að vera vissir um hvað þau merkja.
Við endurskoðun á ÍO er einnig nauðsynlegt að fara rækilega yfir krossmerkta
orðaforðann og vega og meta á gagnrýninn hátt hvað eigi að vera með og hverju megi
sleppa, og kanna verður um leið hvert orðin eru sótt. Þegar það hefur verið gert þarf að
athuga textana, sem þau orð, sem valin hafa verið, eru fengin úr. Sum krossmerktu orðin
voru þegar komin inn í Blöndalsbók fyrir 70 árum, öðrum var bætt við fyrir rúmum 30
árum og enn öðrum 1983 og á þeim tíma hefur margt verið rannsakað og ritað um forna
texta og bent á mislestur í handritum. Eitt slíkt dæmi má nefna þótt ekki sé það í stafnum
D. í Griplu II sem gefin var út af Stofnun Árna Magnússonar 1977 er grein eftir Stefán
Karlsson um misskilin orð og misrituð í Guðmundar sögu. Hann bendir á að í ÍO 1963
sé undir sögninni að predika sett krossmerkt undir merkingarlið þrjú þaö predikast af
því s.s. ‘læra má af því’. Orðasambandið er fengið úr þeim kafla Guðntundar sögu sem