Orð og tunga - 01.06.1998, Blaðsíða 18

6
Orð og tunga
sem ég ætla að hafa um nokkur orð, þótt það efni verði rætt betur hér á eftir. Þessar
ákvarðanir voru einkum tvennskonar.
Annarsvegar er 10 ætlað ákveðið málræktarhlutverk í samræmi við opinbera eða
hálfopinbera málstefnu í landinu, hvort sem menn vilja kalla þá stefnu þjóðlega mál-
rækt eða útúrborulegan púrítanisma. Héðan spretta óhjákvæmilega leiðbeiningar um
„æskilega" málnotkun, eða að minnsta kosti ábendingar um það sem í málsamfélaginu
er talin „óæskileg" málnotkun. Þessu fylgir líka íhaldsöm afstaða til orða úr öðrum
málum sem ekki hafa unnið sér sess sem tökuorð (,,framandorða“), hvort sem um er að
ræða slangurslettur eða alþjóðaorð úr menntamannamáli.
Hinsvegar er í IO litið svo á að íslensk tunga sé ein og órofa heild frá Eddu til Bjarkar.
Hún byggir á þeirri þjóðlegu hugmyndafræði sem best verður lýst með samlíkingu við
ritgerð Nordals um samhengið í íslenskum bókmenntum (1924), — að íslensk tunga
forn og ný sé hin sama og málstigin ýmsu í órofa tengslum hvert við annað, og því
eðlilegt að almenn orðabók nái til þeirra allra fyrr og síðar þótt mest áhersla sé lögð á
samtímann.
Þessi hugmyndafræði skapast auðvitað ekki á fræðilegum forsendum einum saman
heldur verður hún til í ákveðnu félagssamhengi og á sér pólitískar rætur. Við vitum
að margt skilur forntungu og nútímamál hversu mjög sem Islendingar hrósa sér af
að geta lesið Njálu og Laxdælu einsog þær koma af skepnunni. Samhengisstefnan
veldur því talsverðum vanda í almennri orðabók, til dæmis við skýringar og skipan
þeirra, og hreinlega við stafsetningu, og því hefur verið haldið fram, meðal annars í
þörfum ritdómi Jóns Hilmars Jónssonar (1985), að í orðabók af þessari stærð hljóti
samhengissjónarmiðið að leiða til þess að þrengi að nútímamálinu.
Þegar horft er til þess að í 10 eru alls tæplega tíu þúsund krossar sem tákna „fornt
eða úrelt mál, óbundið“ og að auki rúmlega þrjú þúsund stjörnur sem tákna „skáldamál,
gamalt og nýtt“ þá er eðlilegt að velta því fyrir sér hvort skynsamlegt sé að grisja bókina
verulega og miða nýja útgáfu nánast eingöngu við nútímamál.
Sú aðferð gæfi sennilega færi á betri fræðilegum vinnubrögðum, og gæti leitt til
skýrari og fyllri mállýsingar. Hinsvegar koma einnig upp áleitnar fræðilegar, málfé-
lagslegar og praktískar spumingar við skiptingu íslenskrar tungu og íslensks orðaforða
í nútímamál og fornmál. Hvar endar „nútímamál“ í hina áttina? Slík skil em afar vand-
mörkuð. Hægt er að setja einstök orð útaf sakramentinu en önnur eru vandskýrð ef tillit
er ekki tekið til hins sögulega bakgmnns. Samhengishugmyndafræðin byggir eftir allt
saman á nokkuð traustum grunni, og þar við bætist að bæði sú kenning og aldagömul
þjóðernishreyfing að baki henni hafa haft veruleg áhrif á málið sjálft. Fornmálið er
stöðugur aflvaki og orðabanki samtíma-málnotenda, og gamlir textar eru í sífelldum
lestri í skólakerfinu og meðal almennings. Enda byggja hugmyndir málsamfélagsins
um gott mál og fagurt með réttu eða röngu á því að beitendur þess standi föstum fótum
í máli fyrri alda.
Orðabók sem reynir að spanna allt málið einsog sú sem hér er um rætt er því
einfaldlega í betra samræmi við sjálfsmynd málnotenda en orðabók sem byggist á stífri
skiptingu málstiga, — hvað sem einstakir fræðimenn eða tískur kunna að hafa um það
að segja.