Orð og tunga - 01.06.1998, Blaðsíða 66

54
Orð og tunga
II
Svarið við þeirri spurningu, hvort almenn orðabók geti gegnt málræktarhlutverki, er
afdráttarlaustjá. Svo byrjað sé á byrjuninni væri hægt að segja að höfundur og útgefandi
sinntu málrækt með því í sjálfu sér að taka þá ákvörðun að gefa út íslenska orðabók;
frá sjónarhóli einhverra er kannski ekki alveg sjálfsagt mál að því dýra brölti sé sinnt
í litlu málsamfélagi eins og okkar. Þeir sem hér eru saman komnir geta hins vegar
líklega tæpast hugsað sér þetta málsamfélag orðabókarlaust. En svo að vikið sé að
sjálfri orðabókinni þá rakti ég hér á undan hvernig málrækt birtist í þeirri iðju þegar
orðaforðinn er skrásettur, skýrður og gerður aðgengilegur almenningi í bók. Ef spurt er
um mat á ýmsum atriðum í málfari eða hvernig gert er upp á milli orða við val flettiorða
(þ.e. ef málvöndunarþátturinn í málræktarhugtakinu er sérstaklega dreginn fram) þá er
einnig auðvelt að benda á fordæmi fyrir því, t.d. í IO 1983 þar sem allvíða kemur fram
tilhneiging til málfarslegra leiðbeininga og mat höfundarins er ekki langt undan. Til að
sýna augljóst dæmi má nefna að þar er hluti orðaforðans merktur með tákni sem þýðir
eftirfarandi skv. lýsingu ritstjóra: „vont mál, orð eða merking sem forðast ber í íslensku
(yfirleitt aðeins sett þar sem betra orð er sýnt í skýringu)" (XIV).
III
Næsta spurning er hvort almenn íslensk orðabók eigi að gegna málræktarhlutverki. í
ljósi þess sem ég sagði áðan er slíkt hlutverk eiginlega sjálfgefið í víðum skilningi
málræktarhugtaksins.
Hér er m.a. til umræðu það grundvallaratriði hvort orðabókin á að vera bara lýsandi
eða einnig vísandi. Eg held að orðabókin komist ekki hjá því að vera hvort tveggja í
senn og ræði það betur hér á eftir. Almenn athugasemd, sem gera má áður en lengra
er haldið, er kannski sú að allir orðabókarhöfundar velja og hafna, það er ekki til
algerlega hlutlægur orðabókarhöfundur þótt hann geti lagt niður fyrir sér í talsvert
miklum smáatriðum hvaða heildarlínum skuli farið eftir. Ætli ákvörðun um þær línur
sé ekki líka huglæg þegar öllu er á botninn hvolft? Hér er engrar undankomu auðið. Þar
að auki er ritstjóri sjálfur á vissan hátt að setja mikilsvert fordæmi um málnotkun, þótt
ekki sé annað, einfaldlega í því hvernig hann orðar skýringargreinar sínar. Þar getur
hann eftir atvikum rækt málræktarhlutverk eða vanrækt það eftir því hvernig honum
tekst til.
I stað þess að spyrjahvort almenn íslensk orðabók eigi að gegna málræktarhlutverki
væri e.t.v. nær að spyrja hve langt ætlunin sé að ganga, hve mikla áherslu skuli leggja á
málræktarþáttinn í ritstjórninni og þá nánar til tekið á málvöndunar- og/eða málhreins-
unarþætti málræktarhugtaksins. Þetta verður útgefandi og höfundur að vega og meta
enda varðar þetta grundvallarhugmyndina um eðli verksins; hvers konar bók verið er
að setja saman og fyrir hvaða notendur. Eg held að það sé örugglega markaður hér á
landi fyrir orðabók þar sem notendur fá einhvers konar leiðbeiningar um málnotkun
og jafnvel miklar leiðbeiningar. Þótt ég hafi ekki gert á þessu markaðskönnun leyfi
ég mér að halda þessu fram. Fólk, sem kaupir íslenska orðabók, notar hana ekki síst